3 I. Bob. Adabiyotlar sharhi

1.3.Suyuq parafin uglevodorodlar

С₅ – С₁₅ uglevodorodlar normal sharoitda suyuq xolatda bo‘ladi. O‘z qaynash haroratlari bo‘yicha pentan, geksan, geptan, oktan, nonan, dekan va ularning ko‘pchilik izomerlari neftni haydashda ajratib olinadigan benzin distillatlari tarkibiga kiradi. Odatda tarmoqlangan zanjirli uglevodorodlarning qaynash harorati mos ravishdagi normal parafinlarnikidan past bo‘ladi. С₅–С₁₀ uglevodorodlarning izomerlari soni quyidagicha.

2-jadval

С5-С10 uglevodorodlar izomerlarining soni

С5Н12	3
С6Н14	5
С7Н16	9
С8Н18	18
С9Н20	35
С10Н22	75

Neft fraksiyalarida alkanlar miqdori turlicha bo‘lib, dunyo neftlari bo‘yicha o‘rtacha ko‘rsatkich quyidagicha:
3-jadval
Ayrim neft fraksiyalarida alkanlar miqdori (% mass.)

Uglevodorodlar	( alkanlar, % da
60 – 95^0С fraksiya
Geksan	29,5
2 – Metil pentan	14,4
3 – Metil pentan	12,0
2,2 – Dimetil pentan	2,4
2,4 – Dimetil pentan	3,8
3,3 – Dimetil pentan	0,8
2,3 – Dimetil pentan	5,7
2 – Metil geksan	17,0
3 – Metil geksan	12,7
3 – Etil pеntan	1,7
95 – 122^0С (Xorij neftlari uchun)
Geptan	49,2
2,2 – Dimetilgeksan	5,7
2,4 – Dimetilgeksan	5,1
2,3 – Dimetilgeksan	11,8
2 – Metil geptan	-
3 – Metil geptan	-
4 – Metil geptan	28,2

Parafin uglevodorodlarning neftdagi miqdori turlicha bo‘ladi, rangsiz fraksiyalarda ularning miqdori 10 – 70 % bo‘lishi mumkin. Metan uglevodorodlari kimyoviy nuqtai nazardan nisbatan yuqori mustahkamlikka egadir (oddiy haroratda ko‘pchilik kuchli ta’sir qiluvchi reagentlar ta’siri uchun). Ular oksidlanmaydilar, sulfat va nitrat kislota bilan reaksiyalarga kirishmaydilar. Ularning xlor va boshqa galogenlar bilan reaksiyaga kirishish qobiliyatlari ma’lum. Maxsus sharoitlarda (400⁰С, ko‘p miqdorda metan) metandan metilxlorid, metilenxlorid, xloroform va to‘rt xlor uglerodlar hosil bo‘ladi. Yuqori harorati hamda maxsus katalizatorlar ishtirokida parafin uglevodorodlar Konovalov reaksiyasiga (nitrolash reaksiyasi), to‘yinmagan uglevodorodlar bilan alkillash reaksiyalariga, oksidlash reaksiyalariga kirishishi mumkin. Hamma ushbu reaksiyalar sanoat ahamiyatiga ega. Yuqori haroratlarda alkanlar termik parchalanadi.

1.4. Qattiq parafin uglevodorodlar

С₁₆ va undan yuqori parafin uglevodorodlar normal sharoitda qattiq holatda bo‘ladi. Geksadekan (С₁₆N₃₄) 18,1₀С da eriydi, texnik nomi setan.

Ayrim qattiq parafin uglevodorodlarning fizik xossalari quyidagi jadvalda berilgan.
4-jadval:
Ayrim qattiq parafin uglevodorodlarning fizik xossalari

Uglevodorodlar	Harorat, 0С		^20, кг/м^3
	tэриш	tқайн.
Geksadekan (setan)	18,2	287,5	773,0
Geptadekan	22,5	203,5	758,0^50
Oktadekan	28,0	317,0	762,0^50
Nonadekan	32,0	330,0	766,0^50
Eykozan	36,4	344,0	769,0^50
Geneykozan	40,4	356,0	775,0^50
Dokozan	44,4	368,0	778,0^44,4
Trikozan	47,7	380,0	799,9^48
Tetrakozan	50,9	389,2	-
Pentakozan	54,0	405,0	779,0
Geksakozan	60,0	418,0	779,0
Geptakozan	59,5	423,0	779,6^59,5
Oktakozan	65,0	446,0	779,0
Nonakozan	63,6	480,0	-
Triakontan	70,0	461,0	-
Pentatriakontan	74,7	500	782^74
Pentakontan	93,0	607	-

Qattiq parafinlar hamma neft tarkibida mavjud bo‘lib, odatda kam miqdorda (0,1 – 5 %), parafinli neftlarda esa 7 – 12 % gacha bo‘lishi mumkin. Qattiq parafinlar neft tarkibida erigan holda yoki muallaq kristall holatda bo‘ladi. Nisbatan quyi parafin uglevodorodlarni (chiziqli strukturali) parafinlar deyiladi. Yuqori molekulyar qattiq parafin uglevodorodlarni esa serezinlar deyiladi. Sanoatda turli moylar va yoqilg‘ilar tarkibidagi parafin uglevodorodlar deparafinlash jarayonida ajratib olinadi[13].


1.5. Alkanlarning fizik xossalari
5-jadval

Uglevodorodlar	Tэриш, ^0С	Tқай, ^0С		n^20д
1	2	3	4	5
Metan	-182,6	-161,6	0,3020^-100	-
Etan	-183,6	-88,6	0,5612^-10^0	-
Propan	-187,7	-42,3	0,5794^-40	-
Butan	-138,3	-0,5	0,5789	-
Izobutan	-159,6	-11,7	0,5593	-
Pentan	-129,7	36,08	626,2	1,3577
2 – Metilbutan	-159,6	28,0	620	1,3579
2,2 – Dimetilpropan	-16,6	9,5	592	1,3513
Geksan	95,3	68,7	664,7	1,3750
2 – Metil pentan	-153,7	60,2	654,2	1,3715
3 – Metil pentan	-118	63,2	664,7	1,3765
2,3 – Dimetilbutan	-128,4	58,0	661,8	1,3783
Geptan	90,6	98,4	683,7	1,3876
2 – Metil geksan	-118,9	90,1	677,5	1,3877
3 – Metil geksan	-119,4	91,9	687,0	1,3887
2,2 – Dimetilpentan	-123,8	79,2	673,0	1,3821
2,3 – Dimetilpentan	-	89,8	695,4	1,3920
2,4 – Dimetilpentan	-119,5	80,5	672,7	1,3814
3,3 – Dimetilpentan	-135,0	86,1	693,3	1,3903
3 – Etilpentan	-93,4	93,5	697,8	1,3934
2,2,3 – Trimetilbutan (triptan)	-25,0	80,9	689,4	1,3894
Oktan	-56,8	125,6	702,8	1,3976
2 – Metilgeptan	-109,5	117,7	696,6	1,3947
1	2	3	4	5
2,2,4 – Trimetilpentan (izooktan)	107,4	99,2	691,8	-
Nonan	-53,7	150,7	717,9	1,4056
Dekan	-29,8	174,0	730,1	1,4120
Undekan	-25,7	195,8	740,4	1,4190
Dodekan	-9,65	216,2	748,9	1,4218
Tridekan	-6,2	234,0	756,0	-
Tetradekan	5,5	252,5	763,0	-
Pentadekan	10,0	270,5	768,9	-
Geksadekan (seten)	18,2	287,5	773,0	-
Geptadekan	22,5	303,0	758,0^50	-
Oktadekan	28,0	317,0	762,0^50	-
Nonadekan	32,0	330,0	766,0^50	-
Eykozan	36,4	344,0	769,0^50	-
Geneykozan	40,4	356,0	775,0^40,3	-
Dokazan	44,4	368,0	778,0^44,4	-
Tirkozan	47,7	380,0	799,9^48	-
Tetrakozan	50,9	389,2	-	-
Pentakozan	54,0	405,0	779,0	-
Geksakozan	60,0	418,0	779,0	-
Geptakozan	59,5	423,0	779,6^59,5	-
Oktakozan	65,0	446,0	779,0	-
Nonakozan	63,6	480,0	-	-
Triakontan	70,0	461,0	-	-
Pentatriakontan	74,7	500	782^74	-
Pentakontan	93,0	607	-	-