Bolani oilaga (vasiylik/homiylik, tutingan) tarbiyaga olish
Bola vasiylik va homiylik organi himoyasiga birinchi bor tushgan
vaqtida, ehtimol, orttirilgan stress (ruhiy zo‘riqish) holatida yashayotgan
bo‘lishi mumkin. Shuning uchun ham unga yordam ko‘rsatish bo‘yicha
barcha harakatlar boshidanoq yaxshi rejalashtirilgan va uyg‘unlash-
tirilgan bo‘lishi muhim. Har bir bola individual tarixga, hayot mazmuni
va ijtimoiy sharoitga ega, hech bir bolaning ijtimoiy vaziyati boshqa
bolaning vaziyatini takrorlamaydi. Shuning uchun ham har bir bolaga va
uning hal etilishi lozim bo‘lgan muammolariga alohida yondoshuv zarur.
Balki bola:
- yolg‘iz qolishni;
- siz bilan yakka suhbatlashishni;
- yana kim bilandir suhbatlashishni;
- tutingan ota - onaning qondosh farzandlari bilan suhbatlashishni istashi
mumkindir.
Ko‘pgina hollarda bola o‘zini qo‘pol va jahldorlik bilan tutishi yoki
aksincha barcha talab va savollaringizga indamasdan, javob
qaytarmasdan turishi va xatto ovqat ham yemasligi mumkin. Bolaning
dastlabki kunlardagi xulqi qanday bo‘lmasin, uni o‘z holiga qo‘ying, Shu
bilan birga, yonida bo‘ling. Ziyrak, diqqat - e’tiborli bo‘ling va har
qanday vaqtda yordamga tayyor turing. Bunda sizga o‘z farzandlaringiz
va boshqa tutingan tarbiyalanuvchilar yordam berishlari mumkin.
Qaramog‘iga olish - o‘z mazmuni bo‘yicha vasiylikka yaqin
tushunchadir, qaramog‘iga olish – bu balog‘atga yetmagan bolalar
shaxsiy va mol - mulkka himoya qilish shakli (va boshqa kategoriyali
odamlarning ham), ya’ni qaramog‘iga olish deganda vasiylikdan farqli
ravishda unga ancha keng kategoriyadagi bolalar kiradi. Hozirgi kunda
kundalik nutqda va nazariy tadqiqotlarda ikki tushuncha keng
qo‘llaniladi: yetim (hech kimi yo‘qlik) va ijtimoiy yetim (ijtimoiy hech
kimi yo‘qlik).
86
Yetim bolalar - bu 18 yoshgacha bo‘lgan ikkala ota - onalari yoki
birortasi vafot etgan shaxslardir. Ijtimoiy yyetim - bu biologik otaonalari
bor bola, lekin ular qandaydir sabablarga ko‘ra bola tarbiyasi bilan
Shug‘ullanmaydilar va unga g‘amxo‘rlik ko‘rsatmaydilar.
Ota - onalari qarovisiz qolgan bolalar kategoriyalariga quyidagilari
kiradilar:
Ota - onalari vafot etgan.
Ota - onalik huquqidan mahrum etilgan.
Ota - onalik huquqlari cheklangan;
Noma’lum, daraksiz, yo‘q hisoblangan.
Ishga yaroqsiz (nosog‘lom, ish qobiliyati cheklangan);
Jazoni ijro etish kolonniyalarida jazo olayotgan.
Jinoyat qilganlikda ayblanadi va qamoqqa olingan.
Bolalarni tarbiyalashdan bosh tortadi.
Bola vaqtincha joylashtirilgan davolash, ijtimoiy tashkilotlardan
bolani olib ketishdan bosh tortadilar. Vasiylik va qaramog‘iga olish -
yetim - bolalarni va ota - onasi qarovisiz qolgan bolalarni boqish,
tarbiyalash, ta’lim berish vaularning huquq va qiziqishlarini himoy qilish
uchun joylashtirish shaklidir. Vasiylik 14 yoshga yetmagan bolalar
ustidan o‘rnatiladi, qaramog‘iga olish 14 yoshdan 18 yoshgacha bolalar
ustidan ‘rnatiladi.
Yetimlik - jamiyat oldida turgan juda jiddiy muammolardan biridir.
Ota - onasini yo‘qotgan bola - bu alohida juda ham fojiali dunyodir. Ota
va onali bo‘lish talabi ehtiyoji bolaning eng kuchli talablaridan biridir.
Asrab olish quyidagi yo‘llar bilan amalga oshiriladi: asrab olgan oila,
vasiylik qiluvchi oila, bolalikka olgan oila.
Yetim - bolalarga vasiylik qilish ikki yo‘l bilan amalga oshirilishi
mumkin - asrab olish yoki davlat qaramog‘iga olish bilan. Farzand qilib
olish - bu bolani himoya qilish maxsus chorasi, bunda bola va uning
haqiqiy ota - onasi bo‘lmagan odam yoki er - xotin o‘rtasida qarindoshlik
aloqalari yuridik o‘rnatiladi. Bolaning tarbiyalanishi va rivojlanishi
uchun bolani farzand qilib olganida u aynan oilaga ega bo‘lishi, unga
biror - bir o‘rnini bosuvchi yetimlikning uchta sabablari ota - onalar
(ko‘pincha onalar) o‘zining balog‘atga yetmagan bolasidan o‘z ixtiyori
bilan voz kechadi, Shu bilan birga bu ko‘pincha chaqaloqlik yoshida
kuzatiladi: voz kechish, tashlab ketilgan chaqaloqlar. Bolaning
qiziqishlarini himoya qilish maqsadida ota - onalik huquqidan mahrum
etilganda bolani oiladan majburlab tortib olish. Bu holat asosan ichkilik
87
bozlikka berilgan, jamoatchilik, jamiyat qoidalariga zid ravishda hayot
kechirayotgan, nosog‘lom ota - onalari bo‘lgan, notinch oilalarda yuz
beradi.
Ota - onalari vafot etganda. Bunga aholini shoshilinch ko‘chishga
majbur etuvchi qandaydir tabiiy yoki ijtimoiy kataklizmlar (urush, yer
qimirlashi va Shu kabilar) oqibatida yo‘qolib qolgan bolalarni ham
kiritish mumkin.
Har qanday jamiyat va davlatning asosiy vazifasi - bolaning oilada
tarbiyalanish huquqini amalga oshirishdir. Bolaning bu huquqlari
xalqaro hujjatlarda qayd etilgani kabi (BMTning bolaning huquqi
haqidagi konventsiya va boshqalar),
O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlarda qayd etilgan.
Masalan, O‘zbekiston Respublikasi oila kodeksida eng ustun va mustaqil
sifatida quyidagi bolaning huquqlari ko‘rsatiladi: oilada yashash va
tarbiyalanish huquqi, ota - onalari va boshqa qarindoshlari bilan aloqa
qilish huquqi, o‘zini himoya qilish huquqi, ismi, familiyasi, otasining
ismiga huquqi. Davlat birinchi navbatda bolani oilada saqlab qolishga va
uni davlat muassasalariga tarbiyalashga berishni oldini olishga bor kuchi
bilan intiladi. Agarda bolani oilada saqlab qolish mumkin bo‘lmasa
uning uchun yangi oila izlash afzal deb hisoblanadi.emas, oilaga ega
bo‘lishi muhim holat hisoblanadi. Bizning davrimizda ko‘plab
hamyurtlarimiz mehribonlik ko‘rsatib ota - onasiz qolgan bolalarni
oilalariga oladilar.
Vasiyning vazifasi bolani tarbiyalash va rivojlantirish, uning
huquqlarini
himoya qilish hisoblanadi. Vasiy voyaga yetmagan bolada mavjud
bo‘lgan molmulki va ko‘chmas mulkini saqlash va foydalanishini
nazorat qilishni amalga oshiradi, lekin o‘zi bu mulkdan foydalanish
huquqiga ega emas. Bola qilib olgan oila umuman olganda bolaning
yangi yuridik va haqiqiy oilasi hisoblanadi, bu erda u o‘z bolasi huquqiga
ega bo‘ladi.
Bola uni oilasiga olgan ota - onalarining familiyasini olishi
mumkin, hatto yangi ism ham. Farzand qilib olingan bolaning hamma
huquq va majburiyatlari haqiqiy o‘z bolalari huquq va majburiyatlariga
tenglashtiriladi.
Asrab oluvchi oilaning yana bir turi - vaqtinchalik asrab olish
oilasi.
88
Vaqtinchalik asrab oladigan oila bolalikni himoya qilish usuli
sifatida bir qator rivojlangan mamlakatlarda juda ham keng tarqalgan
hisoblanadi. O‘zbekistonda asrab oladigan oilalar hozircha keng tadbiq
etish va tarqalishga ega emas. Agarda chet eltajribalariga murojaat etsak
unda vaqtinchalik asrab oluvchi oilaning bir necha belgilarini ko‘rsatish
mumkin:
Ota - onalarda ma’lum professional malakalari bo‘lishi kerak;
Oila kerakli professional - pedagogik tayyorgarlikka ega bo‘lishi kerak.
Bunday oilaning xizmatlariga xizmat haqqi to‘lanadi.
Bolaning oilada bo‘lishlari asrab olgan ota - onalarning ish staji sifatida
hisobga olinadi.
Asrab olgan ota - onalarning ish vaqtlari o‘z shaxsiy uylarida o‘tadi.
Vaqtinchalik asrab olish oilasining faoliyati bolaning keyingi taqdiri hal
etilgunga qadar bolaning oilada bo‘lishini ko‘zda tutadi: o‘z oilasiga
qaytishi; bolalar uyiga
jo‘natilishi, internat yoki boshqa muassasalarga yuborilishi.
Asrab olgan oila bilan ijtimoiy - pedagogik faoliyat
1.Ijtimoiy - pedagogik faoliyat bosqichlari
- Asrab oladigan oilani izlash
- Bo‘lajak asrab oladigan ota - onalarni o‘rganish
- Bola joylashtirilgan uassasalar va oialalarni borib ko‘rish (inqiroz oila,
bolalar uyi va boshqalar)
- Bo‘lajak oilani va uning yaqinlarini o‘rganish
- Kiritish o‘qitishi, leksiya, hikoya, suhbat, videofilmlar
- Bolani asrab oluvchi oilaga joylashtirish, asrab oluvchi ota - onalarni
chuqur o‘qitish kursi
Davlat vasiylik tashkilotlarida ijtimoiy - pedagogik faoliyat.
Bolalar mehribonlik uylarining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
1.Bolaning
rivojlanishiga
yordam
beruvchi
uy
vaziyatiga
yaqinlashtirilgan qulay, maishiy sharoitlarni yaratish.
2.Bolalar sog‘lig‘ini saqlashni ta’minlash.
3.Bolalaning ijtimoiy himoyasini, uning tibbiy - pedagogik va ijtimoiy
moslashishini ta’minlash
Tarbiyalanuvchilar huquqlari va manfaatlarini himoya qilish.
Bolalar ta’lim dasturlarini olishlari, shaxs, jamiyat va davlat
manfaatlarida munosib ta’lim olishlari.
Tarbiyalanuvchilar
umumiy
madaniyatini,
ularning
hayotga
moslashishlarini shakllantirish.
89
Tarbiyalanuvchilarda o‘zini rivojlantirishga va o‘zini anglashga
talablarini yuzaga keltirish.
Kasb - hunar ta’lim dasturlarini tushunib ongli ravishda tanlashi va
keyinchalik o‘zlashtirishi uchun sharoitlar yaratish.
Bolaga davlat homiyligini rasmiylashtirishdan avval tegishli
tashkilotlar tomonidan qaror qabul qilingan va zaruriy majburiyatlar
kelishilgan bo‘lishi kerak. Ko‘pgina hollarda bolaga vasiylik qilishdan
maqsad uni tez orada o‘z qondosh oilasiga yoki vasiylikka olganning
oilasiga qaytarishdan iboratdir.
Vasiylik va homiylik organlari oilaga tarbiyaga berilgan bolaning
tutingan oila va uning o‘z oilasi o‘rtasidagi aloqalarini rag‘batlantirib
turishi kerak. Tutingan ota - onalar bolaning ota - onalari bilan hamkorlik
munosabatlarini o‘rnatishlari va uni doimo qo‘llab - quvvatlashga
intilishlari zarur. Agarda bola hatto sud qarori bo‘yicha o‘z oilasidan
tortib olingan bo‘lsa, Shuningdek bolaning o‘z oila a’zolari bilan
uchrashuvi sud qoidalari tomonidan ta’qiqlanmagan bo‘lsa, unga ota -
onalari bilan aloqa o‘rnatib turish imkoniyatlarini taqdim etish zarur.
Ba’zida bolaning qondosh ota - onasi bilan munosabatlarni
mustahkamlashda uning akasi, opasi, qarindoshi yoki do‘sti vositachi
rolini o‘ynashi mumkin. Birinchi uchrashuv to‘g‘risida kelishib
olinayotganda qayerda uchrashish to‘g‘risida o‘ylab olish kerak. Bu
kafe, saylgoh kabi “betaraf hudud” bo‘lishi yoki tutingan ota - ona
bolaning roziligi bilan uning ota - onasini uyiga taklif etishi mumkin.
Ko‘pchilik bolalar ota - onalarini sog‘inganlarini ochiq - oydin
gapirmasalar ham aslida o‘z ota - onalari bilan ko‘rishishni istaydilar.
Bolaning o‘z qondosh ota - onasi bilan aloqada bo‘lish istagini
rag‘batlantirish uchun quyidagi amaliy qoidalarga rioya qilish mumkin:
- aloqa o‘rnatishga shoshilmang: balki bola hali bunga tayyor emasdir.
Avvaliga bola ota - onasi bilan Shunchaki telefonda gaplashishi
mumkin;
- ota - onalar bilan ularning farzandlari to‘g‘risida ijobiy mazmunda
suhbatlashing;
- ota - onalarga bola bilan uchrashishni maslahat bering;
- ular bilan samimiy, ochiq bo‘ling, tushunarli va kerakli hamda ularning
shaxsiyatiga tegmaydigan so‘zlarni topib gapiring;
Tutingan oilalarga joylashtiriladigan bolalar uchun vasiylik va homiylik
organlari iloji boricha
•bir millatga mansub;
90
•bir dinga e’tiqod qiluvchi;
•bir xil tilda so‘zlovchi;
•bola ehtiyojlarini tuShunuvchi tutingan ota - onani topishlari kerak.
Bolani oilaga qabul qilishdan avval tutingan ota - ona nimalar to‘g‘risida
o‘ylab ko‘rishi kerak?
•Tutingan ota - onaning uyi bola avval yashagan uydan ancha farq qilishi
mumkin. Farq qilish belgilari quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin:
• uy boshqa usulda va boshqacha vositalar bilan isitilishi;
• karavotlar va o‘rin - ko‘rpa xolati boshqacha bo‘lishi;
• bu xonadonda kiyimlarni tartib bilan taxlash yoki shkafga joylash
qat’iy talab qilinishi;
• uyda hamma oyog‘iga”shippak”lar kiyishi;
• oilada taomlarning turi boshqacha;
• oila a’zolari belgilangan vaqtda ovqatlanishga odatlanganligi;
Kim tutingan ota - ona bo‘lishi mumkin?
Har bir xohlovchi shaxs ham tutingan ota - ona bo‘la olmaydi. Har kim
o‘z nomzodligini berishi mumkin, lekin keyinchalik nomzodlar puxta
ko‘rikda saralab, tanlab olinadilar. Vasiylik va homiylik organlari bola
uchun bola bilan bir millatga mansub, agarda bola dindor oilada
tarbiyalangan b‘lsa, bir dinga mansub va bola ehtiyojlarini tushunadigan
tutingan, ya’ni tutinogan ota - onani topishga harakat qiladilar.
Bolani oilaga joylashtirish» nimani anglatadi?
• “Oila” tushunchasi turli insonlar uchun turlicha mazmunga ega bo‘lishi
mumkin. U quyidagilarni anglatishi mumkin:
• er va xotin;
• er, xotin va ularning farzandlari;
• er, xotin va ularning ota-onalari yoki qarindoshlari;
• nikohdan o‘tmagan sheriklar (fuqarolik nikohi);
• yangi oila qurgan, lekin ilgari ajrashgan er-xotinlarning birida birinchi
nikohidan farzandi
Davlat vasiyligida bo‘lgan bolalarning qondosh ota – onalari.
Keyingi paytlarda tutingan tarbiyaning roli o‘zgardi. Borgan sari
tutingan ota - onalar ko‘proq bolaning haqiqiy ota - onalari bilan
hamkorlik qilmoqdalar yoki hech bo‘lmaganda ular bilan aloqada
bo‘lmoqdalar. Kiyim, soch turmagi, nutqi, xulqi, pul, ovqat, shirinliklar,
parxez, televizor ko‘rish, uyqu vaqti muammolariga tegishli nizoli
vaziyatlarni hal etish davomida barcha tashvishlar tutingan zimmasiga
91
yuklanishi holatlari uchrab turadi, chunki uning uyida va bolaning
qondosh oilasida turli qoidalar qabul qilingan bo‘ladi.
Bola ota - onasining uyidan jahli chiqib, g‘azablanib qaytishi
mumkin. Balki u Shu yo‘l bilan o‘zining dovdirab qolganligi uchun
alamini namoyon etayotgandir. Odatda, bolaning bunday xulqi uzoq
davom etmaydi, ayniqsa, uni chalg‘itadigan biror qiziqarli holatlar
bo‘lganda, bu holat tezda o‘tib ketadi.
Bolaning qondosh ota - onasi bilan uchrashishidan avval ular bilan
nima uchun uchrashishini, uchrashuv qayerda va qancha davom etishini
tushuntirish maqsadga muvofiqdir.
Agar siz bola oila a’zolarining tug‘ilgan kunlari va boshqa muhim
sanalarni yodingizda tutsangiz yaxshi bo‘lar edi. Agar mumkin bo‘lsa,
bolaning otasi yoki onasini uning tug‘ilgan kuniga mehmonga chaqiring
yoki bola bilan birga uning qondosh oilasiga oilaviy bayramga boring.
Bolaning qondosh oilasida amal qilinadigan bayramlar va odatlar
sizga tanish bo‘lmasligi mumkin. Iloji boricha ularni bilib oling.
Har qanday holatda ham tutingan ota - onalar bolaning qondosh ota
- onalarini hurmat qilishi kerak, chunki bola keyinchalik ular bilan
yashashga qaytishi ehtimoli katta bo‘ladi.
Yetim bolalarga vasiylik qilish ikki yo‘l bilan amalga oshiriladi-
bolalalikka olish yoki davlat qaramog‘iga topshirish.
Davlat qaramog‘iga olishi - bolalikka olinmagan yetim - bolaga uni
maxsus muassasalarga joylashtirish orqali tarbiyasi va rivojlanishi uchun
sharoitlar yaratib berish.
Bola vaqtinchalik qabul qiluvchi oila, bolalar va go‘daklar uyi,
maktab-internetga joylashtirilishi mumkin. Qabul qiluvchi oila bilan
ijtimoiy pedagogik faoliyat yuritish bolalikka olingan bola turli xildagi
qabul qiluvchi oilalarga - bolalikka oluvchi oila yoki vasiyat oilaga borib
qolishi mumkin. Ular o‘rtasidagi farq shuki birinchi holatda bolani
qarindoshlari topib olishadi, ikkinchisida, oila vazifasini bolaga
qarindoshlik aloqalari bo‘lmagan shaxslar bajaradi. Vasiy oila sud qarori
asosida aniqlanadi. Vasiy vazifalariga bolani tarbiyalash va
rivojlantirish, uni huquqlarini himoya qilish kiradi. Vasiy bola egaligida
bo‘lgan ko‘char va ko‘chmas mulklardan foydalanish va ularni saqlab
qolishni ta’minlaydi. Biroq o‘zi bu mulkdan foydalanish huquqiga ega
emas. Bolalikka oluvchi oila bolaning yuridik jihatdan yangi oilasi
hisoblanadi. Bola u oilaning familiyasini olishi mumkin. U oila unga
boshqa ism ham berishi mumkin. Bolalikka olingan bolaning barcha
92
huquq va majburiyatlari o‘z bolalarining huquq va majburiyatlariga
tenglashtiriladi. Bolalikka olish bir nechta bosqichda o‘tishi mumkin:
avval bolaga shu mintaqada yangi ota - ona topishga harakat qilishadi,
agar buning imkoni topilmasa unda bolalikka oluvchilarni davlatdan
tashqarida qidirishadi.
Bolalikka oluvchi oilaning yana bir turi mavjud:
Dostları ilə paylaş: |