A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

1.2. Manbashunoslik fanining maqsadi va vazifalari
Manbashunoslik fani tarix ilmining asosiy va m uhim sohalaridan biri 
b o ‘lib, turli (yozma, bosm a va boshqa) manbalarni o'rganish ham da 
ulardan ilmiy foydalanishning nazariy va amaliy jihatlarini tadqiq etadi.
Tarixiy manba deganda nim ani tushunamiz?
Manba yoki tarixiy m anba tushunchasi keng qamrovli b o ‘lib, inson 
faoliyati natijasida yaratilgan barcha narsalarni tushunamiz.
Inson faoliyati natijasida yaratilgan m oddiy mahsulot m a ’lum vazifani 
bajarish bilan birga ayni za m o n d a tarixiy m anba b o ‘lishi munkin.
M anba deb o'z ida m a ’lum m a ’lumotga ega yodgorlik tushuniladi. 
Chunki tarixiy manbalardagi m a ’lumotlar tarixiy, ilm asosini tashkil qiladi.
Manbashunoslik fani ijtimoiy fan sohasida, asosan ikki xil b o ‘lishi 
m um kin — tarixiy manbashunoslik va adabiy manbashunoslik. Bizning 
maqsadimiz tarixiy manbashunoslikni o'rganishdir.
Manbashunoslik fanining vazifalari tarixiy manbalarni turlari va ularni 
tadqiq etish, tamoyillarni o ‘rgatishdan iboratdir.
1.3. Manbalar turlari
Tarixiy manbalarni, ularning um um iy xarakteri, o ‘tmishni o ‘zida aks 
ettirishiga qarab quyidagi olti asosiy guruhga b o ‘lish mumkin.
1.3.1. Yozma manbalar
Y ozm a m anbalar tarixiy m an b ala rn in g m u h im va asosiy turidir. 
Insonning ijtimoiy faoliyati, aniqrog'i kishilarning o'z aro munosabatining 
natijasi oMaroq yaratilgan va o ‘sha zam onlarda sodir bo'lgan ijtimoiy- 
siyosiy voqealarni o'zida aks ettirgan m anba sifatida o 'rta asr (VI—XIX 
asrlar) tarixini o'rganishda m uhim o'rin tutadi. Yozma m anbalar o ‘z 
navbatida ikki guruhga bo'linadi:
1. Oliy va mahalliy hukmdorlar mahkamasidan chiqqan rasmiy hujjatlar 
(yorliqlar, farmonlar, inoyatnomalar, moliyaviy-hisobot daftarlari, rasmiy 
yozishmalar). Bunday hujjatlarning 34 turini mutaxassislar aniqlaganlar.
2. Narrativ (lotin. 
Narratio —
qissa, hikoya) yozma manbalar. Bunday 
m anbalardan biz tarixiy, geografik va kosmografik, biografik, agiografik,
5

---

m em u ar asarlar, sayyoh va elchilar esdaliklarini ko‘rib chiqamiz.
Aksariyat yozma asarlar nasrda ijod etilgan. Ayrim tarixiy asarlar, 
jumladan, Abulqosim Firdavsiyning «Shohnoma», M uham m ad Solihning 
«Shayboniynoma» asari she’riy yo‘nalishda yozilgan.
Ijtimoiy-siyosiy, ayniqsa, iqtisodiy munosabatlarga oid masalalarni 
o ‘rganishda rasmiy hujjat, moliyaviy-hisobot daftar va yozishmalarning 
ahamiyati benihoya kattadir. Rasmiy hujjatlar ijtimoiy-siyosiy hayotni 
m a ’lum yuridik shaklda bevosita va ko ‘p hollarda aynan qayd etishi 
bilan qimmatlidir. Lekin ularning orasida, ayniqsa, rasmiy yozishmalarda 
soxtalari ham uchrab turadi. Shuning uchun ham ulardan foydalanilganda 
diq q at-e’tibor va z o ‘r ehtiyotkorlik talab qilinadi. Hujjatlar ustida ish 
olib borganda, undan biron ijtimoiy-siyosiy voqea yoki faktni talqin etish 
uchun foydalanish jarayonida, bittasi bilan kifoyalanmasdan, o ‘xshash 
bir necha hujjat, manbalarni qo'shib o ‘rganmoq zarur. Chunki, bitta 
hujjatda faqat bir kelishuv yoki fakt ustida gap boradi. Shuning uchun 
faqat bir huijat bilan m a ’lum ijtimoiy-siyosiy masala ustida q a t’iy fikr 
yuritib, umumlashtirib q a t’iy xulosaga kelib b o ‘lmaydi.
Ikkinchi guruh asarlar t o ‘g ‘risida shuni aytish kerakki, ular hu k m ro n
sinfning topshirig‘i bilan yozilgan va shu tufayli ularning sahifalarida 
ko'proq podshohlar va xonlar, amirlar va yirik ruhoniylarning hayoti va 
faoliyati yoritilgan, moddiy boylik yaratuvchi mehnatkash xalqning tarixi 
esa ko‘p hollarda chetlab o ‘tilgan.
Xullas, bu asarlarda, y a ’ni yozm a m anbalarda hukm ron sinfning 
dunyoqarashi o ‘z ifodasini topgan, o ‘sha sinfning maqsad va manfaatlari 
ifoda etilganligi bilan ajralib turadi.