A bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
20
yaxud daĢ qala barədə söz açır 30 .
Həmin Bərməkin bu gün Qızıl Burun və Giləzi dəmiryolu dayanacaqları arasında, Xıdırzindənin yanında BeĢ Barmaq adı ilə tanınan qayadan ibarət olduğunu demək mümkündür. Həmin qayanı Oleari də görmüĢ və onun Barmach, yəni türkcə barmaq adlandığını bildirmiĢdir 31 . Qayanın Ģəkli səyyah Gmelin və Berezinin [əsərlərində] də vardır. Onun yanındakı Xıdırzində Xızr peyğəmbərə aid edilir və əhali arasında müqəddəs bir ziyarətgahdır. Oleari onun üzərində bir yəhudi kitabəsi də görmüĢ və Ģəklini öz kitabında dərc etdirmiĢdir. Xıdırzindəni Evliya Çələbi də ziyarət etmiĢ və vaxtilə Özdəmir Osman PaĢanın buradakı ziyarətgaha inam gətirib oranı təmir etdiyini bildirmiĢdir 32 . Berezinə görə, buradakı karvansara 1781-1782-ci ildə təmir olunmuĢdur. Ġbn Xordadbeh və baĢqa ərəb müəllifləri və Quran təfsirçiləri Musa və Xızr peyğəmbərlərin bir dəniz ilə qaya arasında görüĢdüklərinə aid irəlidə məlumat verəcəyimiz yəhudi əfsanəsinin [Ģərhində] dolayısı ilə “Sirvan daĢ”ından bəhs edilir. Xəzər yəhudilərinin bu daĢın Bərmək qayası olduğunu göstərmələri mümkündür. BeĢ Barmaq və Xıdırzindəyə aid rəvayətlərlə Paxomov [da] maraqlanmıĢ və bu yaxınlarda oranı ziyarət edib təsvirini vermiĢdir 33 .
zəngindir. Zəkəriyyə Qəzvini ġabran barədə “Kiçik bir Ģəhərdir» dedikdən sonra, Turan qəhrəmanı Əfrasiyabın iranlı Pijeni həbs edərək [saldığı] quyunun burada olduğu haqda rəvayət danıĢır 34 . ġabran xarabaları kimi göstərilən yerlərdə belə iki böyük quyunun [olduğu] barədə bu gün azərbaycanlı A.Futuni də xəbər verir 35 . Oleari və Evliya Çələbi müasir Mərəzədəki (Evliyada ġeyx Mərəza - P.V.) məzarlar haqqında məlumat verirlər. Məzar sahibinin adı Olearidə Tiribaba, Evliyada
(Diri dədə - P.V.) yazılmıĢdır (-43-). ġAMAXI-ya gəlincə bu Ģəhərin adına ərəb fütuhatına aid rəvayətlərdə təsadüf olunur. ġəhər qədimdən mövcud olmuĢsa, baĢqa bir adı vardı. Bu Ģəhərin adı Bəlazuridə (s. 210) Səid ibn Səlim əl-Bəhilinin əmirliyi dövründə, ġammax ibn ġücaya mənsub olmaqla, “ġammaxiyyə” olduğu göstərilir 36 . Səid ibn Səlim isə miladi 797-798-ci illərdə Ərminiyyə valisi olduğundan 37 , ġammax da bu illərdə ġirvan hakimi olmuĢ və ġamaxı Ģəhəri də həmin illərdə bina edilmiĢ hesab olunmalıdır. ġəhər bütün ərəb coğrafi əsərlərində “ġammaxiyyə” adı ilə
30 Müruc, II, 74: ( Kəsranın) ġirvan kimi tanınmıĢ ölkədə tikdiyi daĢ sədd və divara gəlincə, bura əl- Bərməki adı ilə tanınan palçıq və daĢ istehkam -sədd, qaladır. Biz onların adını çəkməyi lazım bilmədik. - P.V.). 31 Oliari, s. 518. 32 Evliya Çələbi, II, 299. 33 Из. Аз. ар. К., II (1926), с.10-19 34 Cosmographit, Wüstenfeld nəĢri, II, 403. 35 Из. О.О.И.Аз., № 4, с.190. 36 V.V.Bartold da ĠE-də [nəĢr etdirdiyi] “ġirvan” məqaləsində Bəlazuriyə istinad etmiĢdir. 37 Bax: Təbəri, III, 645, 647; qarĢ. J.Marquard, Osteuqopaische und Ostasiatische Streifzüge. Leipzig, 1903. s. 455,haĢiyə.
21
göstərildiyindən onu “ġammaxa mənsub Ģəhər” kimi anlamaq doğru olardı. Məqdisi (s. 376) bu Ģəhər haqqında “ġammaxiyyə dağ ətəyində yerləĢir. Binaları daĢdan və kərpicdən tikilmiĢdir. Axar suyu, bağ-bağçası və xoĢhavalı yerləri vardır” məlumatını verir. Əsərini 983-cü ildə yazmıĢ “Hüdud əl-aləm” müəllifi (vər. 33 b ) ġamaxı barədə müstəqil Ģəhər kimi danıĢır. O, yalnız ġirvan hökmdarlarının hərbi düĢərgəsinin buradan bir fərsəx məsafədə olduğunu dolayısı ilə bir dəfə dilə gətirir. Yaqut [ġamaxı məqaləsində] deyir: “Abad Ģəhərdir. ġirvan ölkəsinin paytaxtıdır, [dağın] Arran tərəfindədir, amma Bab əl-əbvab yerlərindən sayılır. Dərbənd sahibinin qardaĢı ĢirvanĢahdır”. Ġstəxrinin sözlərindən bu Ģəhərin o zamanlar təzə bina olduğunu söyləmək olar. Çünkü o (Ġstəxri) “Bərdədən Bərzəncə 18 fərsəx, sonra Kür çayını keçərək ġamaxıya gələrkən 14 fərsəxdir, burada minbər (yəni came məscidi) yoxdur. Buradan 3 günlük [məsafədə] ġabrana qovuĢulur, kiçik Ģəhərdir, amma minbəri (came məscidi) vardır” deyir. Ġstəxrinin Yaqut tərəfindən istifadə olunan nüsxəsində ġamaxı və ġabranda came məscidləri barədə verilən məlumat bu kitabın çap nüsxəsində (s.187, 192) yoxdur. ġamaxının keçmiĢ tarixini aydınlaĢdıran məlumat Tarix-i Bab əl-əbvabdan qalan hissələrdə mövcuddur. Bu əsərdə ġamaxı adına heç təsadüf olunmur. ġəhər hər yerdə Qələt əl-Yəzidiyyə kimi adlandırılır. Yaqut Həməvi (Yəzidiyyə - P.V.) məqaləsində “[Bura] ġirvan vilayətinin mərkəzi hökumətinin adıdır ki, ġamaxı adı ilə də tanınır” məlumatını verir. Tarix-i Bab əl-əbvaba görə, bu Ģəhər 918/919-cu ildə (307 h. ilində) ĢirvanĢah Əbu Tahir Yəzid ibn Əhməd ibn Məhəmməd ibn Yəzid ibn Xalid ibn Yəzid ibn Məzyəd əĢ-ġeybani (5) tərəfindən bina edilmiĢdir (s. 37). Həmin ildən baĢlayaraq Yəzidiyyə ġirvan ölkəsinin, ġabranla bərabər, bəzən ondan daha mühüm olan paytaxtına çevrilir. 1044/45-ci ildə oğuz türklərinin ġirvana hücumlarından qorxan ĢirvanĢah Qubad ibn Yəzid Yəzidiyyəni yonma daĢdan hörülmüĢ qala divarı ilə əhatə etdi və qapılarını da dəmirdən hazırlatdı (s. 47); 1066-cı ildə onun qardaĢı oğlu Fəriburz Yəzidiyyənin əhalisinə acıqlanıb xəzərləri çağıraraq (-44-) qırğın törətdi (s. 46). Bir il sonra, 1067-ci ildə Alp Arslanın sərkərdələrindən Qara-Tegin Yəzidiyyəni mühasirəyə alıb buranı tuta bilmədiyindən, Bakıya getdi, mühasirəyə aldı, oradan ġabrana, sonra Məsqətə keçdi (s. 46). Deməli, ġamaxı Ģəhəri 797/8-ci illərdə ġammaxiyə adı ilə, 918-ci ildə Yəzidiyyə adı ilə iki dəfə bina edilmiĢ, yonma daĢdan olan hasarları isə 1044-cü ildə çəkilmiĢdir. Ehtimal etmək olar ki, əvvəllər ġammax adı ilə bir kənd olmuĢ, sonra Yəzidiyyə adı ilə Ģəhər Ģəklini almıĢ, lakin yenidən əvvəlki adını özünə qaytarmıĢdır. Monqollar dövründə Ģəhər daima ġamaxı adı ilə xatırlanır. Həmdullah Qəzvini xəbər verir: “ġamaxı ġirvanın qəsəbəsidir, havası istiyə meyilli olub baĢqa yerlərə nisbətən yaxĢıdır” 38 . Teymurilər, ağqoyunlu və səfəvilər tarixinə [dair əsərlərdə] Ģəhər hər zaman xatırlanır. ġah Abbas Səfəvinin tarixində Ģəhərin Ģərhi vardır. Bu məlumata görə, “ġəhər iki yüksək təpənin ətrafında
38 H.Qəzvini, s. 92. Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|