А. Д. Чудаков гиймятляр вя гиймятин
Yüklə 2,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
402
kənarda qalırlar. Beləliklə də, dünya bazarı beynəlxalq pul - əmtəə münasibətlərinin sahələrini təmsil edir, yəni bütün dünya ölkələrinin xarici ticarət əməliyyatlarını özündə əks etdirir. Beynəlxalq ticarət idxal və ixrac əmtəə axınını özündə cəmləyir. Idxal – ixrac əməliyyatı yalnız o zaman başa çatdırılmış hesab edilir ki, hər hansısa çatdırılacağı ölkənin gömrük məntəqəsindən yoxlanılıb keçmiş olsun. Bu keçid məhsulun mülkiyyətçisi tərəfindən nəzarət oluna və olunmaya da bilər. Dünya bazarında ixrac olunan məhsullar üçün tələb və təklifin balanslandırılması təmin edilir. Hər hansı bir ölkədə ixracın həcmi həmin ölkədə bu məhsulun artıq təklifi ilə təyin edilir. Hər-hansı bir ölkəyə ixracın həcmi isə həmin ölkədə bu məhsula olan artıq təlabatla təyin edilir. Ölkə daxilində artıq təklifin və ya tələbin olması daxili bazarlarda təyin edilmiş tarazlıq qiymətlərinin və həmin məhsullara digər ölkələrdə təyin edilmiş qiymətlərin müqaviləsi, nəticəsində təyin edlir. Beynəlxalq ticarətin həyata keçirildiyi qiymətlər həmin məhsula üçün təyin edilmiş minimum və maksimum daxili qiymətlər arasında olur. Beləliklə, müəssisə dünya bazarına daxil olması əməkdaxili bazarda onun üçün imkanların zəifləməsi nəticəsində olduğu kimi, həm də digər ölkələrdə onun üçün perspektivlərin açılması nəticəsində də ola bilər. Bundan başqa, istehsalçıların dünya bazarına çıxması dövlət tərəfindən də stimullaşdırıla bilər, belə ki, bu hal xarici valyutanı dövlətə axınını artırar və xarici ticarət çatışmamazlığının aradan qaldırır. Dövlətin xarici iqtisadi fəaliyyətə qarışması stimullaşdırıcı olduğu kimi, həm dünya bazarıə tormozlayıcı təsir göstərə bilər. Bu hər şeydən əvvəl gömrük rüsumları və ya gömrük tarifləri formasında, yəni dövlətin ixrac edilən məhsullar üçün təyin etdiyi pul vergiləri formasında əks etdirilir. Gömrük tarifləri təyin edilərkən nəzərdə tutulmuş məqsədlərdən asılı olaraq onun 2 müxtəlif cəhəti fərqləndirilir: 1) fiskal tarif - əmtəə istehsalına əsaslanır. 2) proteksionist tarif – istehsalçının müdafiəsi məqsədi ilə əmtəə ixracını məhdudlaşdırar. Dövlət uyğun pul vergilərini təyin etməklə yanaşı beynəlxalq ticarət prosesində istehsalçının müdaifəsi və müxtəlif növ kvotaların həyata keçirilməsi yolu ilə məşğulluğun sabitlə.dirilməsi və ya yüksəldilməsi kimi daxili sosial məsələləri dünya bazarıə həll edə bilər. 403
Kvota – hər hansı bir məhsulun başqa ölkəyə daşınması üçün təyin dilmiş kəmiyyət həddi deməkdir. Müstəsna hallarda kvota üçün embarqo qoyulur, yəni hər hansı bir məhslunu daşınması tamamilə qadağan edilir (sıfır hədli kvota). Qeyri-tarif gömrük hədlərinə həmçinin hər hansı bir məhsulun diskriminasiyası da aid edlir. Məhsula olan tələb və təklifin balanslaşdırılması nəticəsində tənzimləyici qiymətlərin yarandığı – qapalı daxili bazardan fərqli olaraq beynəlxalq ticarətdə tənzimləyici qiymətlər qarşlıqlı tələb və qarşlıqlı təklifin balanslaşdırılması nəticəsində təyin edilir. Qarşılıqlı tələb – məhsulun elə həcmidir ki, onu bütövlükdə mövcud olan qiymətlər səviyyəsində realizə etmək mümkündür. Qeyd etmək lazımdır ki, qarşılıqlı tələb yerli istehlakçılar tərəfindən tələbat demək deyildir. O, xaricdən xarici istehlakçılar tərəfindən o cümlədən, ölkə daxilində investisiyaları həyata keçirən istehlakçılar tərəfindən təqdim edilən tələbatdır. Qarşılıqlı təklif – bu məhsulun elə bir həcmidir ki, burda mövcud qiymətlər səviyyəsində həmin məhsulun bütün istehsalçıları öz məhsullarını bötüvlükdə təklif edirlər. Qarşılıqlı təklif məhsulu yerli istehsaldan onun ixracına gətirib çıxarır. Bütün Dünya miqyasında keçid mərhələsi bitdikdən sonra (hansı ki, bunu həmişə tam sona yetmiş hesab etmək olmaz) qarşılıqlı tələb qarşılıqlı təkliflə bərabərləşməlidir. Amma ayrı-ayrı regionların və ya qrup ölkələrin miqyasında hətta keçid mərhələsi sona yetişdikdən sonra, yəni tam təyin edilmiş rejimə çatmasına baxmayaraq bu və ya digər məhsul növü üçün balans olmaya bilər. Daxili bazardan fərqli olaraq xarici bazarın bu və ya digər məhsul və ya xidmət növü üçün müəyyənləşdirilmiş hətta ən minimal məbləği belə ödəməyə hazır olduğuna arxayın olmaq olmaz. Buna görə dünya bazarında konyukturanın təhlili üçün müxtəlif məhsullara və müxtəlif ölkə və ölkə qruplarına müxtəlif cür yanaşmalar tələb olunur. Gəlin ən əvvəl dünya bazarında realizə edilməsi nöqteyi- nəzərindən müxtəlif məhsul növlərini nəzərdən keçirək. Çox zaman dünya bazarında məhsulu onun dəyəri və qiyməti arasındakı uyğunsuzluqlarla əlaqədar olaraq həmçinin həmin məhsulu sərhədlərdə kənara çıxarmaq demək olar ki, qeyri-mümkün olduğuna görə əldə etmək demək olar ki, imkansızdır. Bu nöqteyi-nəzərdən bütün məhsulların iki yerə: ticarət və qeyri-ticarət məhsullara bölmək olar:
404
Ticarət məhsulları – elə məhsullardır ki, onların bir ölkədən digərinə köçürmək mümkün olsun. Qeyri-ticarət məhsullarının isə bir ölkədən digərinə köçermək mümkün deyil. Prinsipcə, təkrar istehsaldan kənarlaşmaq üçün qeyri- istehsal məhsullarını bütövlükdə yalnız istehsal olunduğu ölkədə realizə etmək lazımdır. Bütün məhsulların ticarət və qeyri-ticarət mallarına bölüşməsi adətən BMT tərəfindən qəbul edilmiş standartlaşmış sənaye təsnifatı əsasında baş verir. Bu təsnifata uyğun olaraq bütün məhsul və xidmətlərin bölgüsü aşağıdakı kimi baş verir: a) ticarət məhsulları: k/t, ab, meşə təsərrüfatı və balıqçılıq; hasiledici sənaye; emaledici sənaye; b) qeyri-ticarət məhsulları: kommunal xidmətlər və tikinti; topdansatış və pərakəndəsatış qiymətləri, restoran və mehmanxanalar; daşınma, saxlanma, əlaqə, maliyyə vasitəçiliyi; müdafiə və mütləq sosial xidmətlər; digər kommunal, sosial və şəxsi xidmətlər;
bütün məhsulların təsnifatı sxem şəklində aşağıdakı kimidir: Şə
təsnifatı.
Məhsulun cəmi Qeyri-ticarət malları k/t ob, meşə təs-tı və Ticarət malları Hasilat sənayesi Emaledici sənaye Kommunal xidmətlər və tikinti Topdansatış və pərakəntəsatış ticarəti, Daşınma, saxlanma, əlaqə, maliyyə vasitəçiliyi;
müdafiə və vacib sosial xidmətlər Təhsil, səhiyyə, ictimai işlər Yüklə 2,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|