А. Д. Чудаков гиймятляр вя гиймятин

 

19

Şəkil 1.5. Базар таразлыьынын ялдя едилмясинин 

торвари модели 

toru modeli adlanan şəkildə izah edilmişdir. Bu modelə uyğun olaraq, P

1 

tələbatına uyğun olan q

1 

ilkin qiyməti və Q

1

 təklifi tapşırığından (q

1

2 

və  P

1

>Q

1

),  bəzi  qiymətlərin,  tələbin  və  təklifin  dəyişmələrindən  sonra, 

taraz qiymət və uyğun olaraq, bərabər tələb və təklif müəyyən olunur. 

 

Şək. 

1.5- 

də 

qurulmuş 

modeldən 

aydındır ki, tələb və təklif 

dəyişmələri 

(qiymətin 

təsiri  altında)  arasındakı 

nisbətdən  asılı  olaraq, 

burada üç hadisə ola bilər: 

 

a)  tarazlaşdırma 

prosesi 

trayektoriyası 

sonda 

E 

nöqtəsində 

tarazlaşır; 

 

b)  tarazlaşdırma 

prosesi  trayektariyası  E 

nöqtəsindən  daha  çox 

uzaqlaşır; 

 

c) 

tarazlaşdırma 

prosesi  trayektoriyası  E 

nöqtəsinə  yaxınlaşmayaraq 

və ondan uzaqlaşmayaraq daima tsikllər çəkir. 

 

Bu üç hal şək. 1.6-da təsvir edilmişdir. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şə

k. 1.6. Qiymətin bazar tarazlaşdırılmasının üç halı 

         q

1                

q

e

 

 г 

 

P

1

, Q

1 

 

 

 P

e, 

Q

e

 

P, Q 

q 

P,Q 

q 

P,Q 

q 

P,Q 

---

 

20

 

Birinci hal - bazarın sabitliyinə, ikinci hal tarazlığın sabitliyinin 

olmamasına, üçüncü hal qiymətlərin bazar tarazlığı ətrafında müntəzəm 

dəyişməsinə uyğun gəlir. 

 

Qeyd etmək lazımdır ki, bazar şəraitində fərdi və ümumi tələbi 

(təklifi) fərqləndirirlər. Fərdi tələb (təklif) - ayrıca şəxsin, müəssisənin, 

birliyin, ailənin və d. tələbidir (təklifidir). 

 

Ümumi  (məcmu)  tələb  (təklif)  -  bütövlükdə  bazarda  regionun, 

sahənin, müəyyən alıcılar (satıcılar) kateqoriyasının, yaxud hətta bütün 

milli iqtisadiyyatın tələbatıdır (təklifidir). 

Qiymətlər  böyük  dərəcədə  əhatəli  marketinq  (o  cümlədən 

maliyyə-iqtisadi)  mühiti  təsir  göstərir.  Bura  kredit  şərtləri,  pul  vahidi, 

alıcılıq  qabilliyyətinin  dəyişməsi,  ölkədə  qızıl-valyuta  ehtiyatlarının 

mövcudluğu, əmtəələrin miqdarı və ümumi pul kütləsi arasındakı nisbət, 

devalvasiya və onun haqqında şayiələr, mühit rəqabəti və s. aidddir. 

 

Istehsalçı    firma  (satıcı)  tərəfindən  müəyyən  olunan  qiymətlər 

səviyyəsinə  müəyyən  əmtəənin  ünvanlandığı  istehlakçılar  dairəsinin 

seçilməsi  əhəmiyyətli  təsir  göstərir.  Müəssisə  tərəfindən  buraxılan 

məhsula  yol  verilən  qiymətlər  səviyyəsini  müəyyən  edən  şəxslər 

istehlakçıların  hər  bir  kateqoriyasının  xüsusiyyətlərini  nəzərə 

almalıdırlar. 

 

Xarici və vətən iqtisadi ədəbiyyatında alıcıları onların müəyyən 

etdikləri  əmtəəyə  müəyyən  etdikləri  qiymətə  görə  dörd  kateqoriyaya 

bölmək qəbul edilmişdir: 

◊  Bir tərəfdən- təklif olunan əmtəələrin keyfiyyətini və çeşidini 

diqqətlə izləyən alıcılar, digər tərəfdən - əmtəələrin qiymətlərini izləyən 

alıcılar; 

◊  Əmtəə  «imici»nə,  onun  qiymətinə  və  özünə  münasibətinə 

diqqət yetirən alıcılar; 

◊  Şüurlu  məqsədlə  bu  və  ya  digər  müəyyən  istehsalçı  firmanı 

dəstəkləməklə  aşkar  surətdə  daha  yüksək  qiyməti  ödəməyə  hazır  olan 

alıcılar; 

◊  Ilk  növbədə  qiymətə  deyil,  əldə  olunacaq  əmtəənin  istehlak 

xassələrinə diqqət yetirən alıcılar. 

 

Qiymətlərin dövlət idarəçiliyi bir neçə üsula həyata keçirilir. 

 

Dövlət tərəfindən məhz bəzi əmtəələrə tətbiqən həyata keçirilən 

qiymətlərin  birbaşa  təyinindən  başqa,  müəyyən  əmtəə  növlərinə 

minimal  və  maksimal  qiymət  səviyyələri  müəyyən  oluna  bilər. 

---

 

21

Qiymətlərin  faktiki  ölçüləri  bazar  tarazlığı  şərtlərindən  asılı  olaraq 

müəyyən olunur. Ilk halda - əmtəə artıqlığı (baş verməsi mütləq deyil), 

ikinci halda - əmtəə çatışmamazlığı meydana çıxa bilər. 

 

Nəhayət,  inkişaf  etmiş  bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  dövlət 

qiymətlərin  üfüqi    və  şaquli  qeyd  edilməsi  adlanan  prosesə  qarşı  ola 

bilər. 

 

Ilk  halda  məqsəd  əmtəə  istehsalçılarının,  həmçinin  topdan  və 

pərakəndə  ticarətlə  məşğul  olan  şəxslərin  sövdələşməsinin  vaxtında 

qarşısını  almaqdır.  Belə  sövdələşmə  nəticəsində  müəyyən  olunan, 

qeydiyyatdan  keçmiş  qiymətlər,  onların  əsaslandırılması  dərəcəsindən 

asılı  olmayaraq,  buradan  meydana  çıxan  bütün  pis  nəticələri  ilə  qeyri-

qanuni hesab olunur. 

 

Qiymətlərin  şaquli  qeydiyyatı  o  halda  baş  verir  ki,  topdansatış 

işçisi  öz  əmtəəsini  onun  tərəfindən  müəyyən  olunmuş  qiymətlər  üzrə 

satışını tələb edir. Beləliklə, pərakəndə satış qiymətləri yüksək müəyyən 

edilir,  bazar  şərtləri  ilə  müəyyən  edilmirlər.  Lakin  istehsalçılar  və 

topdansatış  ticarətçiləri  öz  əmtəəsini  müxtəlif  alıcılara  eyni  şərtlərlə 

təklif etməlidirlər. 

 

Dövlət  də,  alıcıları  cəlb  etmək  və  rəqiblərini  aradan  götürmək 

məqsədi  ilə  müvəqqəti  olaraq  öz  məhsulunu  onun  maya  dəyərindən 

aşağı  satmağa  imkan  olan  iri  müəssisələr  tərəfindən  edilən  təzyiqdən 

kiçik biznesi müdafiə etmək üçün tədbirlər görülür. Xüsusilə bu, çörək, 

süd  məhsulları,  spirtli  içkilər  və  digər  kimi  gündəlik  tələbat 

məhsullarına aiddir. 

§1.3.QIYMƏTLƏR TƏRƏFINDƏN YERINƏ YETIRILƏN 

FUNKSIYALAR 

 

Beləliklə biz gördük ki, əmtəələrin hərəkətində və bu hərəkətin 

iqtisadiyyatın  ümumi  vəziyyətinə  təsirində  qiymətlər  olduqca 

əhəmiyyətli,  həm  də    çox  vaxt  həlledici  rol  oynayırlar.  Başqa  sözlə, 

qiymətlər  ancaq  özlərinə  xas  olan  bir  sıra  funksiyalar  yerinə  yetirirlər. 

Qiymətlərin  ümumi  funksiyalarını  onların  hər  bir  konkret  müxtəlif 

növlərini, o cümlədən yuxarıda nəzərdən keçirilmişləri də özünəməxsus 

hesab etmək olar. 

 

Müasir  iqtisadi  elmdə  qiymətin  altı  funksiyasını  fərqləndirmək 

qəbul olunmuşdur. Bu funksiyaları ətraflı surətdə nəzərdən keçirək. 

 

1.  Qiymətin  uçot  funksiyası.  Qiymət  özünün  son  şəklində 

bazarda  müəyyən  olunur.  Faktiki  olaraq  o,  öz  əmtəəsini  satışa 

hazırlayan  satıcının  əldə  etmək  istədiyi  qiymətdən  nəzərə  çarpacaq 

---