А. Д. Чудаков гиймятляр вя гиймятин

 

267

məhsulu  kimi  fərqlənməklə  müəssisənin  məhsul  satışı  üçün  xüsusilə 

aktuallıq kəsb edir. 

Müəssisənin  texnoloji  potensialın  yüksəldilməsinin  üstün  yəni 

portfelin  formalaşdırılması,  çox  profilli  texnologiya  kimi  adlandırılanı 

formalaşdırmaqdan ibarətdir. 

Bu cür texnoloji prosesi bir neçə maraqlı təşkilatların birgə səyi 

nəticəsində  onların  rəqabətə  davamlılığıni  təmin  etməklə  elmi-texniki 

tərəqqinin  nailiyyətlərindən  bəhrələnməklə  həyata  keçirmək  lazımdır. 

Bəzi  hallarda  bunu  dövlətin    və  ya    müdafiəsindən  istifadə  etməklə 

görürlər. 

Texnoloji  portfelin  formalaşdırılması  məqsədi  ilə  bu  cür 

texnologiyanın seçim metodologiyası və ya onların selektiv müdafiəsini 

təşkil 

etməkdən 

ötrü 

ekspert 

qiymətləndirilməsi 

metoduna 

əsaslandırılmalıdır.  Hər  hansı  müəssisənin  texnoloji  potensialı 

aşağıdakılardan təşkil olunmuşdur; 

*əsas istehsal fondları; 

*elmi-texniki və istehsal heyəti; 

*verilmiş  həcmdə  nomenklatura  tələblərinə  uyğun  məhsul 

buraxılışını  təmin etmək və ya texnoloji proseslərin yığılmas; 

*energetik və xammal ehtiyatları; 

*informasiya təminatı. 

 

Marketinq  effektivliyi  satışın  artımı  və  ya  aşağı  düşməsi 

şəraitində ayrıca iqtisadi vahid kimi müəssisənin strateji adekvatlığının 

qiymətləndirilməsində  ifadə  olunur.  Aktiv  strategiya  tələbatın 

dəyişməsinin  operativ  cəhətdən  müşahidə  etməkdən  ibarət  olmayıb,  bu 

artıb-azalmasına  təsir  edən  amillərdir.  Bir  sıra  hallarda  bazara  “tabe 

olmaq” da deyilir ki, bu üsul ancaq iri kompaniyalara şamil edilməlidir. 

Ancaq  inteqrasiya  üzrə  tədbirlər  bazar  tələbatının  dəyişməsinə 

aktiv təsir imkanları verir. 

Müəssisənin  satış  həcminin  inkişafı  şəraitində  istehsalın 

yüksəldilməsi məqsədi ilə mütləq ilkin (çıxış) materialların tədarükünü 

artırmaq lazımdır. Ancaq bu tədarük partiyasını rəqabətçilər də satın ala 

bilərlər.  Satışın  artan  həcm  şəraitində  materialların  tədarük  edilməsinə 

təminat vermək üçün müəssisə tədarük müəssisələrindən ilkin xammalı 

ala da bilər. Bu halda “aşağıdan inteqrasiya” da yer vardır. 

Satışın  aşağı  düşdüyü  vəziyyətdə  potensial  alıcının  istehsalçı 

firmanın bütün məhsulunun allmasına da yeri ola bılər. Bu “inteqrasiya 

yuxarıdan”  ifadə  olunur.  Firma  istehsalçıdan  almaqla  bu  növ 

---

 

268

inteqrasiyaya  ona  görə  getmək  lazımdır  ki,  nəticədə  müvafiq  satış 

həcminin səviyyəsini  təmin etmək imkanı qalmış olsun. 

Bu və ya digər inteqrasiya növünün hər ikisi qabaqlayan da ola 

bilər.  Təbiidir  ki,  daha  çox  qabaqlayan  sürətlə  “inteqrasiya  yuxarıya” 

həyata  keçirilir.  Baxmayaraq  ki,  azsalma  meyli  aşkar  edilmişdir  və 

nəticədə  satışın  faktiki  səviyyəsi  aşağı    düşməyibdir  və  bu  halda 

inteqrasiya  marketinq    tədqiqatlarının  proqnozları  əsasında  həyata 

keçirilməlidir.  Nəhayət,  bu  və  ya  digər  oxşar  məhsullarının,  həmçinin 

eyni  məhsulların  istehsalı  ilə  ixtisaslaşmış  müəssisələrin  birləşməsi 

“üfüqi  inteqrasiya”    adlandırılır.  Üfüqi    inteqrasiya  resursların 

istifadəsini  yaxşılaşdırmağa  aparır,  bu  cür  inteqrasiya  nəticəsində 

sifarişləırin məqsədyönlü  surətdə bölgüsünü və son halda vahid qiymət 

siyasətini  hayata  keçirir,  beləliklə  də  bazarda  inteqrasiya  olunmuş 

kompaniyanın satış payı çoxalır. Həmin pay mütləq kompanjiyanın ayrı-

ayrı  paylarının  məbləğindən    artıq  olmalıdır.  Çünki  onlar  bu  cür 

inteqrasiyaya daxil olmuşdur. 

Ancaq bir sıra hallarda (xüsusilə dövlət orqanlarının antiinhisar 

fəaliyyətinə  müdaxiləsi  nəticəsində)  iri  kompaniyaların  birdəfəlik 

möhkəmlənməsi baş tutur. Bu vəziyyətdə həmçinin əvvəlkiistehsal satış 

meyllərini  qoruyub  saxlaya  bilər  və  ya  dəyişə  də  bilər.  Bu  cür  proses 

“dezinteqrasiya”  adlanır.  Nəticədə,  marketinq  qiymətin  əmələ  gəlməsi 

üçün    ilkin  məlumatları  ortaya  qoyur.  Geniş  mənada  qiymətin    əmələ 

gəlməsinin  vəzifəsi  məhz  ondan  ibarətdir  ki,  dəyişən  tələbə  müvafiq 

uyğun olaraq satışın bu cür səviyyəsini təmin etməkdir. 

Dar  mənada    istehlakçı  üçün  hazır  məhsul  mütləq  minimal 

xərclərə  və  keyfiyyətə  xələl  gətirmədən  tələb  olunan  sayda  və  təyin 

olunmuş    müddətdə  o  istehlakçılara  çatdırılmalıdır  ki,  onlar  həmin 

məhsula  qarşı  təklif  yaratmışdır.  Məhsulun  yuxarıda  qeyd  etdiyimiz 

kimi  dar  mənada  bölüşdürməsi  loqistika  adlanır.  Sonrakı  illərdə  satış 

fəaliyyətinin    inkişaf  prosesinin  davam  etdirilməsini gözləmək  də  olar. 

Bu inkişafı aşağıdakı istiqamətlərdə gözləmək lazımdır: 

*mərkəzləşdirilmiş  qaydada  bölüşdürmə  zamanı  təchizatın 

etibarlığlnı  yüksəldir  və  ehtiyatların  səviyyəsinin  aşağı  endirilməsinə 

gətirəcəkdir.  Bu  prosesdə  kiçik  tədarükçülərin  iştirakına    imkan 

yaradacaqdır. 

*təmərküzləşdirilmiş  sifarişlər  müxtəlif  istehlakın  sifarişlərini 

ödəməkdən ötrü təşkil olunur. 

---

 

269

* 

tədarük 

ediləcək 

malların 

artım 

səviyyəsinin 

stimullaşdırılması geniş reklam fəaliyyəti ilə uyğunlaşdırılmalıdır. 

*satış  və  malların  tədarükü  üzrə  bütün  əməkdaşların 

informasiya  təminatının    həcminin  genişləndirilməsi  və  səviyyənin 

yüksəldilməsi  

Adətən  istehsalçı  ilə  istehlakçı  arasında  məhsul  çətin  icrarxiya 

sturukturu yaradan beş-altı səviyyədə vasitəçinin əlindən keçir. Hər bir 

vasitəçi məhsulu tələbatçıya satışından əmələ gələn gəlirdən öz hissəsini 

(  payını)  götürür. Məhz,  müəssisənin  distribütoru  məhsulu istehlakçıya 

pərakəndə qiymətdə satır. 

 

Həmin    məhsulu  o,  istehsalçı    firmadan  distribütor    qiymətinə  

alır.  stehsalçı  firma  distributora  məhsulun   tək  birinə  nə  qədər  qiymət 

qoyulması  haqqında  öz  təkliflərini  edir.  Distribütorun  qiymət  əlavəsi 

satış həcmini azaltmaqdan ötrü həddindən çox da ola bilər. 

 

Distribütorun  biznesini  birlikdə  istifadə  edilən  iki  rəqəm 

göstəricisinin  köməyi  ilə  qiymətləndirmək  olar.  Birinci  göstərici  bonus 

balı kimi adlandırılması qəbul edilməsidir. O, hər bir malik növü üçün 

dəyişilmədan təyin edilir.  kinci göstərici isə satış həcmi (satışın dəyəri) 

adlanır. O, məhsulun qiymətini əks və bu qiymətin dəyişməsi ilə birgə 

dəyişilir.  Bonusun  ballarının  ümumi  sayı  və  vahid  vaxt  müddətində 

(məsələn, bir ayda ) satış həcmi firma- istehsalçı tərəfindən distributorun 

keçmiş vaxt  müddəti ərzində əldə etdiyi nəticəyə görə verilən güzəştin 

həcmini müəyyən edir. 

          Əgər    o,  digər  distribütor  qrupları  təşkil  edə  bilərsə  onda 

distribütorun  əmək  haqqı  artacaqdır  və    onlar  da  özlərinin  şaxələnmiş 

distribütorlar qruplarını təşkil edəcəkdir. 

 

Qiymətin  əmələ  gəlməsinin  qəbul    edilmiş  prinsiplərin 

mahiyyəti  bu  cür  faktorlarla  müəyyənləşir  ki,  bunlara  iqtisadi  böhran, 

inflyasiya  prosesləri,xammalın  qiymətdə  baş  verən  dəyişikliyi  və 

maliyyə  resursları,  rəqabətin  kəskinləşdirilməsi,  əhalinin  alıcılıq 

qabiliyyətinin  dəyişilməsi  və  həmçinin  alıcıların  hüquqları  uğrunda 

hərəkatın genişlənməsi və s. aid etmək lazımdır. 

 

Adətən bazarda verilmiş tip məhsula qoyulan qiymət eyni hədd 

səviyyəsində 

təyin 

olunur. 

Əgər 

müəssisənin 

məhsulları 

differensiyalaşdırılmayıbsa,  bazarda  güclü    rəqabət  mövcuddursa  və 

istehsalçı  real  bazar  qüvvəsinə  malik  deyildirsə  onda  həmin  müəssisə 

bazar tərəfindən  diktə edilən qiymətə görə istiqamətlənməlidir. 

 

---