A. F. Musayev, Y. A. Кylbiyev, Z. H. Rzayev vergiLЏr vџ vergitutma

14.4. AкsizlYr.
Aкsizin bir vergi nцvь кimi fоrmalaşması tariхi зох qYdimdir. Buna gцrY dY оnun yaranma tariхi barYdY dYqiq fiкir sцylYmYк зYtindir. Bu vergi nцvь qYdim zamanlarda başqa cьr – rьsum, yığım adlandırılırdı. HYmin dцvrlYrdY aкsizin tutulması meхanizmi barYdY mYlumatlar tYqribi оlduğundan оnun haqqında dYqiq fiкir sцylYmYк зYtindir.

BelY bir faкtı qeyd etmYк оlar кi, b.e.Y. 162 – 133-cь illYrdY qYdim Rоmada цlкYyY qeyri istehlaк mYqsYdlYri ьзьn gYtirilYn mallardan хYzinYyY mYcburi цdYnişlYr tоplanırdı. B.e.Y. II minilliyin YvvYllYrindY QYdim MisirdY pivYdYn vergi tutulurdu. Dьzdьr, bu цdYnişlYrin tоplanması ьsulu heз dY mьasir dцvrdY tYtbiq edilYn aкsiz ьzrY vergitutma meхanizminY uyğun gYlmir. SadYcY оlaraq bu цdYnişlYri aкsizin ilк yaranma rьşeymlYrinY aid etmYк оlar.

Aкsizin mYqsYdli şYкildY geniş tYtbiqinY Fransada başlanılıb. Valualar sьlalYsinin ilк кralı оlan VI Filipp 1345-ci ildY duz, зaхır vY arağa vergi tYtbiq etmişdir. Qeyd etmYк lazımdır кi, fransız dilindYn gцtьrьlmьş aкsiz sцzьnьn mYnası «кYsmYк» demYкdir. Hal-hazırda dьnyanın demYк оlar кi, YкsYr цlкYlYrindY aкsiz vergisi tYtbiq оlunur.

Aкsiz – aкsizli malların satış qiymYtinY daхil edilYn, aкsizli malları istehsal edYn vergi цdYyicilrindYn tutulan vergidir. Bьtьn dоlayı vergilYr кimi aкsizlYr dY YmtYYnin qiymYtini fоrmalaşdırır vY faкtiкi оlaraq оnun цdYnilmYsi alığının ьzYrinY кeзirilir. Fоrmal оlaraq bu verginin цdYyicilYri aкsizli mYhsul istehsal edYn mьYssisYlYrdir. Laкin aкsizin mYblYği YmtYYnin qiymYtinY daхil edildiyindYn faкtiкi оlaraq оnun цdYyicilYri aкsizli mYhsulun istehlaкзılarıdır.

İqtisadi mahiyyYtinY gцrY aкsizlYr bir tYrYfdYn yькsYк rentabelli mYhsul istehsalından YldY edilYn YlavY mYnfYYtin bir hissYsinin dцvlYt bьdcYsinY tutulması, digYr tYrYfdYn isY sоsial cYhYtdYn zYrYrli malların istehlaкının mYhdudlaşdırılması mYqsYdilY tYtbiq edilir.

AкsizlYri digYr vergilYrdYn fYrqlYndirYn Ysas хьsusiyyYt оnların mYhdud sayda mYhsullara, yYni qanunvericiliкdY ciddi surYtdY «aкsizli» adlanan mallara tYtbiq edilmYsidir.

AzYrbaycan Respubliкasında 01 yanvar 1992-ci il tariхdYn tYtbiq edilYn aкsiz vergisi YlavY dYyYr vergisi ilY birliкdY dцvriyyYdYn vergini YvYz etmişdir. Hal-hazırda AzYrbaycan Respubliкasının dцvlYt bьdcYsinin vergi gYlirlYrinin tYrкibindY aкsizlYr кifayYt qYdYr yькsYк хьsusi зYкiyY maliкdirlYr.

AzYrbaycan Respubliкasında tYtbiq оlunduğu mьddYt YrzindY aкsizli malların siyahısı dYfYlYrlY dYyişmişdir. Ancaq hYr dYfY bu tYrкibY alкоqоllu iзкilYr vY tьtьn mYhsulları daхil edilmişdir. Bu mYhsullar hYm istehlaк (istehlaк ьзьn zYruri оlmaması), hYm dY fisкal (istehsal хYrclYri nisbYtYn az, aкsiz dYrYcYsi isY yuкsYк оlduğundan bьdcY gYlirlYrinin Ysas mYnbYlYrindYn biri оlması) nцqteyi-nYzYrindYn хьsusi хaraкter daşıyır vY demYк оlar кi, dьnyanın bьtьn цlкYlYrindY aкsiz vergisinY cYlb оlunurlar. Aкsiz vergisinin tariхi dY mYhz bu iкi mYhsul nцvьnьn istehsal оlunduğu vaхtdan başlanır.

AzYrbaycan Respubliкasının YrazisindY istehsal edilYn, yaхud idхal оlunan aкsizli mallardan, vergidYn azad edilYn mallar istisna оlunmaqla, aкsiz tutulur.

AzYrbaycan Respubliкası YrazisindY aкsizli malların istehsalı vY ya idхalı ilY mYşğul оlan bьtьn mьYssisYlYr vY fiziкi şYхslYr, habelY AzYrbaycan Respubliкasının hьdudlarından кYnarda bilavasitY цzь vY ya pоdratзı vasitYsilY aкsizli mallar istehsal edYn vY istehsal etdiyi yerdY vergi цdYyicisi кimi uзоtda оlmayan AzYrbaycan Respubliкasının rezidentlYri aкsizin цdYyicilYridirlYr.

Sifarişзinin gцndYrdiyi хammaldan AzYrbaycan Respubliкası YrazisindY mallar istehsal edildiyi hallarda, malların istehsalзısı (pоdratзı) aкsizin цdYyicisidir. Bu halda istehsalзı (pоdratзı) aкsiz mYblYğlYrini sifarişзidYn almalıdır.

Misal 1. AzYrbaycan Respubliкasında yerlYşYn şYrab zavоduna Rusiyanın A şirкYti araq istehsal etmYк sifarişi vermiş vY bu mYqsYdlY оna iзmYli spirt gцndYrmişdir. Bu halda istehsalзı hesab оlunan şYrab zavоdu aкsiz mYblYğini Rusiyaya mYхsus A şirкYtindYn almalıdır.

Aşağıdaкı YmYliyyatlar vergitutma оbyeкtlYridir:

- AzYrbaycan Respubliкasının YrazisindY istehsal edilYn aкsizli malların istehsal binasının hьdudlarından кYnara buraхılması;

- idхal malları ьзьn - AzYrbaycan Respubliкasının Gцmrьк MYcYllYsinY uyğun оlaraq aкsizli malların gцmrьк хidmYtinin nYzarYtindYn зıхması.

İstehsal binalarına istehsalın оlduğu YrazidY yerlYşYn anbarlar, кцmYкзi anbar sahYlYri vY digYr охşar binalar aiddir.

AzYrbaycan Respubliкasında aşağıda gцstYrilYn mallar aкsizli mallara aid edilirlYr:

- iзmYli spirt, pivY vY spirtli iзкilYrin bьtьn nцvlYri;

- tьtьn mY`mulatları;

- neft mYhsulları.

AzYrbaycan Respubliкasında aкsiz dYrYcYlYrinin iкi nцvьndYn istifadY edilir: spesifiк vY advalоr.

Spesifiк dYrYcYlYr malın hYr vahidinY pulla ifadY edilmiş коnкret vergi mYblYği tYtbiq оlunarкYn istifadY оlunur. MYsYlYn, bir litr iзmYli spirtY 4000 manat.

Advalоr dYrYcYlYr isY vergitutma оbyeкtinin dYyYrinin mьYyyYn faizinin tutulmasını nYzYrdY tutur. MYsYlYn, bir litr iзmYli spirtin dYyYrinin 90 faizi.

AzYrbaycan Respubliкası YrazisindY istehsal оlunan iзmYli spirt, pivY vY spirtli iзкilYrin bьtьn nцvlYrinY vY tьtьn mYmulatlarına spesifiк dYrYcYlYr, neft mYhsullarına isY advalоr dYrYcYlYr tYtbiq оlunur.

Misal 2. AzYrbaycan Respubliкasında yerlYşYn tьtьn коmbinatı siqaret istehsal edir. Коmbinatdan кYnara buraхılan hYr min YdYd siqaret ьзьn 9000 manat mYblYğindY aкsiz vergisi цdYnilmYlidir.

Misal 3. AzYrbaycan Respubliкasında yerlYşYn neftayırma zavоdunda Aİ 92 marкalı benzin istehsal оlunur. Benzinin qiymYti dцvlYt tYrYfindYn tYnzimlYnir. Neftayırma zavоdu benzinin 1 tоn ьзьn tYnzimlYnYn qiymYtinY aкsiz dYrYcYsi tYtbiq etmYкlY цdYmYli оlduğu aкsizin mYblYğini mьYyyYnlYşdirir.

AzYrbaycan Respubliкasına idхal edilYn mallar ьзьn vergi tutulan YmYliyyatın mYblYği AzYrbaycan Respubliкasının Gцmrьк MYcYllYsinY uyğun оlaraq mьYyyYn edilYn, laкin tоpdansatış bazar qiymYtindYn aşağı оlmayan malların gцmrьк dYyYridir (aкsiz vY ЏDV зıхılmaqla).

AzYrbaycan Respubliкası YrazisindY istehsal оlunan mallar ьзьn- malların istehsal binasının hьdudlarından кYnara buraхıldığı vaхt vergi tutulan YmYliyyatın vaхtıdır.

Misal 4. Araq istehsalı ilY mYşğul оlan mьYssisY istehsal etdiyi mYhsulu may ayının 19-da istehsal binasından satış mYntYqYlYrinY gцndYrmişdir. Bu halda may ayının 19-u aкsiz vergisi tutulan YmYliyyatın vaхtı hesab edilir.

Malların idхalı ьзьn - AzYrbaycan Respubliкasının Gцmrьк MYcYllYsinY uyğun оlaraq aкsizli malların gцmrьк хidmYtinin nYzarYtindYn зıхdığı vaхt vergi tutulan YmYliyyatın vaхtıdır.

Misal 5. A şirкYti AzYrbaycan Respubliкasına siqaret idхal etmişdir. HYmin mal fevral ayının 12-dY gцmrьк хidmYtinin nYzarYtindYn зıхmışdır. Bu halda fevral ayının 12-si aкsiz vergisi tutulan YmYliyyatın vaхtı hesab edilir.

Aкsizli malların iхracı sıfır dYrYcYsi ilY vergiyY cYlb оlunur.

Aşağıdaкılar aкsizdYn azad edilir:

- fiziкi şYхsin fYrdi istehlaкı ьзьn 3 litr alкоqоllu iзкinin vY 3 blок siqaretin idхalı, hYmзinin AzYrbaycan Respubliкasına avtоmоbillYrlY gYlYn şYхslYr ьзьn hYmin avtоmоbilin teхniкi paspоrtu ilY nYzYrdY tutulmuş baкındaкı yanacaq;

Misal 6. AzYrbaycan Respubliкasına gYlYn şYхs цzь ilY 3 blок siqaret gYtirmişdir. HYmin şYхs AzYrbaycan Respubliкasının sYrhYddindY gцmrьк nYzarYtindYn кeзYrкYn bu 3 blок siqaretY gцrY оndan aкsiz vergisi tutulmur.

- AzYrbaycan Respubliкası YrazisindYn tranzitlY daşınan mallar;

Misal 7. İran İslam Respubliкasından Rusiyaya iзmYli spirt yоla salınıb. HYmin spirtin yькlYndiyi avtоmоbil AzYrbaycandan кeзmYкlY Rusiyaya gedir. Bu halda avtоmоbil AzYrbaycan Respubliкasının gцmrьк sYrhYddini кeзYrкYn оndan hYmin mala gцrY aкsiz vergisi tutulmur.

- tYкrar iхrac ьзьn nYzYrdY tutulan mallar istisna edilmYкlY, malların AzYrbaycan Respubliкası YrazisinY mьvYqqYti idхalı;

- tYкrar iхrac ьзьn nYzYrdY tutulan vY girоvla tY`minat verilYn mallar.

Misal 8. A şirкYti tYкrar iхrac mYqsYdilY Rusiyaya satmaq ьзьn İrandan spirt almışdır. Mal AzYrbaycan Respubliкasının gцmrьк sYrhYddini кeзYrкYn A şirкYti цdYmYli оlduğu aкsizin mYblYği hYcmindY banк zYmanYtini gцmrьк оrqanına tYqdim etmişdir. Bu halda A şirкYtidYn hYmin mala gцrY aкsiz vergisi tutulmur.

Aкsizli malları (хammal vY materialları) alan vY bu malları vergi tutulan digYr aкsizli malların istehsalı ьзьn istifadY edYn şYхs хammal vY materialları alarкYn цdYnilmiş aкsizin mYblYğini YvYzlYşdirmYк vY ya geri almaq hьququna maliкdir. Aкsizin mYblYği yalnız хammal vY materialların istehsalзısı tYrYfindYn aкsizin цdYnildiyini tYsdiq edYn hesab-faкtura, хammal vY materiallar idхal edildiкdY isY - mьvafiq sYnYdlYr vergi оrqanına verildiyi zaman YvYzlYşdirilir vY ya geri qaytarılır. SYnYdlYr vergi оrqanına verildiкdYn sоnra 45 gьn YrzindY tutulmuş aкsiz mYblYği vergi цdYyicisinY qaytarılır.

Misal 9. Araq istehsal edYn zavоd A şirкYtindYn iзmYli spirt almışdır vY A şirкYti zavоda alqı-satqı YmYliyyatı zamanı 10000000 manat mYblYğindY aкsizi цdYdiyini tYsdiq edYn hesab-faкtura vermişdir. Bu halda araq istehsal edYn zavоd хammal istehsalзısı оlan A şirкYtinY цdYdiyi 10000000 manat mYblYğindY aкsiz vergisini YvYzlYşdirmYк hьququna maliк оlur.

AzYrbaycan Respubliкasına idхal edilYn aкsizli mallara aкsizlYrin dYrYcYlYri NazirlYr Кabineti tYrYfindYn mьYyyYn edilir.

Misal 10. A şirкYti İrandan AzYrbaycana 9500 ABŞ dоlları mYblYğindY iзmYli spirt idхal etmişdir. HYmin malın daşınma хYrclYri 500 ABŞ dоlları, , aкsizin dYrYcYsi isY 90 faizdir. Bu qiymYt hYmin malın aкsiz vY ЏDV зıхılmaqla tоpdansatış bazar qiymYtindYn aşağı deyilsY, оnda mal idхal edilYrкYn цdYnilmYli оlan aкsizin mYblYği aşağıdaкı кimi tYyin edilir:

9500 х 90% = 8550 dоllar

DemYli, bu mal idхal edilYrкYn gцmrьк оrqanları tYrYfindYn Milli Banкın hYmin gьn ьзьn rYsmi mYzYnnYsi ilY 8550 ABŞ dоllarının manat eкvivalenti mYblYğindY aкsiz vergisi tutulur.

Bu qiymYt hYmin malın aкsiz vY ЏDV зıхılmaqla tоpdansatış bazar qiymYtindYn aşağı оlarsa, оnda idхalın dYyYri hYmin malın aкsiz vY ЏDV зıхılmaqla tоpdansatış bazar qiymYtinY qYdYr artırılır. MYsYlYn, YgYr idхal sYnYdlYrindY malın dYyYri 8500 ABŞ dоlları gцstYrilibsY, laкin оnun aкsiz vY ЏDV зıхılmaqla tоpdansatış bazar qiymYti 9500 ABŞ dоllarıdırsa, оnda aкsizin mYblYği yenY dY yuхarıdaкı кimi tYyin edilir.

AzYrbaycan Respublikasında istehsal olunan iзmYli spirtY, pivYyY, spirtli iзkilYrY vY tьtьn mYmulatlarına aşağıdakı aksiz dYrYcYlYri tYtbiq edilir:

- iзmYli spirt (o cьmlYdYn tYrkibindY 80 faizdYn az spirt olmayan denaturlaşdırılmamış etil spirti; tYrkibindY 80 faizdYn az spirt olan denaturlaşdırılmamış etil spirti) – hYr litrinY 4000,0 manat;

- araq (vodka), tьndlYşdirilmiş iзkilYr vY tьndlYşdirilmiş iзki materialları, likyor vY likyor mYmulatları - hYr litrinY 2500,0 manat;

- konyak vY konyak materialları - hYr litrinY 1000,0 manat;

- şampan şYrabı - hYr litrinY 1000,0 manat;

- şYrablar vY şYrab materialları - hYr litrinY 500,0 manat;

- pivY (alkoqolsuz pivY istisna olmaqla) vY pivY tYrkibli digYr iзkilYr – hYr litrinY 400,0 manat;

- bьtьn nцv tьtьn mYmulatları – hYr min YdYdinY 9000,0 manat.

Misal 11. Araq zavоdu 10000 litr yarımlıitirliк butulкalarda qablaşdırılmış arağı istehsal binasından кYnara buraхmışdır. Bu zaman цdYnilmYli оlan aкsizin mYblYği aşağıdaкı кimi tYyin оlunur:

(10000 litr) х 2500 manat = 25000000 manat.
AzYrbaycan Respublikasında istehsal olunan neft mYhsullarına aksiz dYrYcYlYri NazirlYr Кabineti tYrYfindYn mьYyyYn edilir.

AкsizlYr ьzrY hesabat dцvrь tYqvim ayıdır. Aкsizli mallar istehsal edildiкdY hYr hesabat dцvrь ьзьn vergi tutulan YmYliyyatlar ьzrY aкsizlYr hesabat dцvrьndYn sоnraкı ayın 20-dYn gec оlmayaraq цdYnilmYlidir.

Vergi цdYyicisinin aкsizin цdYnişi ьzrY bоrcu varsa, hYmin bоrc yaranandan цdYnilYnYdYк hYyata кeзirilYn vergi tutulan YmYliyyatlar ьzrY aкsizlYr, hYmin YmYliyyatların aparıldığı vaхt цdYnilir vY vergi цdYyicisinin hYmin malları bu mallar ьzrY aкsizi цdYyYnYdYк istehsal binasının hьdudlarından кYnara зıхartmağa hьququ yохdur.

Aкsizli mallar idхal edildiкdY, aкsiz gцmrьк оrqanları tYrYfindYn gцmrьк rьsumlarının tutulduğu qaydada tutulur.

AкsizlYr dövlYt büdcYsinY ödYnilir.

Aкsizli mallar istehsal edYn vergi цdYyicisi VergilYr Nazirliyinin mьYyyYn etdiyi qaydada verginin цdYnilmYsi ьзьn nYzYrdY tutulmuş mьddYtlYrdY, hesabat dцvrь YrzindY vergi tutulan YmYliyyatlarını gцstYrmYкlY bYyannamY vermYlidir.

Misal 12. A şirкYti aкsizli malların istehsalı ilY mYşğuldur. Bu halda о sentyabr ayı ьзьn aкsiz vergisi tutulan YmYliyyatlarını Yкs etdirYn bYyaннamYнi окtyabr ayıнıн 20-dYк uзоtda оlduğu vergi оrqaнıнa vermYli vY bu mьddYtdY vergiнi bьdcYyY цdYmYlidir.

Sонradaн tYкrar iхrac mYqsYdi ilY idхal оluнaн vY girоvla tYmiнat verilmYyYн mallar ьзьн aкsiz, mallarıн idхalı vaхtı цdYнilir vY sонradaн tYкrar iхracıн faкtiкi hYcmiнY mьvafiq mYblYğdY aкsizi almış gцmrьк оrqaнları tYrYfiнdYн 15 gьн YrziнdY geri qaytarılır.

Misal 13. ŞirкYtiн Rusiyaya tYкrar iхrac mYqsYdilY may ayıнda İraнdaн AzYrbaycaнa idхal etdiyi aкsizli maldaн idхal zamaнı Baкı gцmrькхaнasıнda 10000000 maнat aкsiz vergisi tutulmuşdur. Bu şirкYt hYmiн malıн 50 faiziнi avqust ayıнıн 15-dY Rusiyaya gцнdYrib. Bu zamaн idхal zamaнı hYmiн şirкYtdYн tutulmuş aкsiz vergisiнiн 50 faizi, yYнi 5000000 maнat avqust ayıнıн 30-нa qYdYr Baкı gцmrькхaнası tYrYfiнdYн şirкYtY geri qaytarılmalıdır.

Aкsiz tutulaн mallara, о cьmlYdYн idхal mallarıнa aкsiz marкaları vurulmalıdır. Aкsiz marкalarıнıн tYtbiqi qaydaları НazirlYr Кabiнeti tYrYfiнdYн mьYyyYн edilir. BelY aкsizli malları marкasız idхal etmYк, saхlamaq (şYхsi mYqsYdlYr ьзьн istisнa оlmaqla) vY ya satmaq qadağaнdır vY qaнuнvericiliкlY mьYyYн edilmiş mYsuliyyYtY sYbYb оlur.

Vergi оrqaнları marкalaнmalı оlaн aкsizli malları istehsal edYн vergi цdYyicilYriнiн mьvafiq biнalarıнda va ya aнbarlarıнda (şYхsi istehlaк ьзьн aнbarlar istisнa оlmaqla) нYzarYt pоstları, цlзь cihazları, plоmblar qurmalı vY digYr tYdbirlYri gцrmYкlY aкsizli mallarıн uзоta alıнmadaн, marкalaнmadaн vY mьYyyYн edilmiş prоsedura uyğuн оlaraq aкsizlYri цdYmYdYн istehsal biнasıнıн hьdudlarıнdaн кYнara зıхarılmasıнıн qarşısıнıн alıнmasıнı tYmiн etmYlidirlYr.

Marкalaнmalı оlaн aкsizli mallara yuхarıda нYzYrdY tutulmuş нYzarYtiн hYyata кeзirilmYsi qaydaları НazirlYr Кabiнeti tYrYfiнdYн mьYyyYн edilir.

Aкsizli malları gцнdYrYн vergi цdYyicisi ноrmativ hьquqi aкtlara uyğuн оlaraq malı qYbul edYнY vergi hesab-faкturası yazmalı vY vermYlidir.

Mallar pYraкYнdY qaydada gцнdYrildiyi hallarda vergi hesab-faкturası YvYziнY qYbz vY ya зeк verilY bilYr.

•