A f s e a fəLSƏFƏ

F
əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2 
 
 
yaraq N.N
ərimanov S.Mehmandarovu və Ə.Şıxlinskini ölümdən qurtarmış, 
on
ların  sovet  hakimiyyəti ilə  əməkdaş
l
ığına  zəmanət  vermiş
,
  F.Köç
ərlinin 
faci
əli ölümündən xəbərsiz olduğundan heyfsilənmiş, onun əlyazmasını qo-
ru
mağa göstəriş vermişdir.
1
 
Ü.Hacıbəyovu öldürüləcək adamların siyahısın-
dan çıxarmış, MA.Pişnamazzadəni və Ə.Şərifi həbsdən azad etmiş,
2
  höku-
m
ət başçısı olarkən H.Z.Tağıyevi gözlənilən qətl və təhqirlərdən xilas etmiş-
dir. Ə.Haqverdiyev, S.SAxundov, C.Bağdadbəyov, N.Vəzirov, M.Vəkilov, 
T.Şahbazi, S.M.Qənizadə,  B.Talıblı
3
  v
ə  S.Mənsur hökumət  strukturlarında 
müxt
əlif vəzifələrdə  çalışmışlar.  N.Nərimanovun təklifı  ilə  Ömər Faiqin 
başçılığı altında Gürcüstanda müsəlmanlar arasında iş aparmaq üçün xüsusi 
t
əşkilat  yaranır.
4
  O, C.M
əmmədquluzadəyə, H.Cavidə,  Ə.Əzimzadəyə, 
S.Müm
taza,  A.Şaiqə,  S.Acalova,  Ş.Məmmədovaya,  X.Qayıbovaya,  H.Ab-
ba
sova,  A.M.Şərifzadəyə, H.Sarabskiyə, R.Təhmasibə, A.Divanbəyoğluna 
(Süb
hanverdixanov)  qayğı  göstərmiş,  M.Mirqasımov,  Ş.X.Əfəndizadə, 
S.Mümtaz
5
, Ə.Qarayev, S.M.Qənizadə, B.Axundovla dostluq əlaqə
l
ə
ri sax-
la
mışdır. O zaman sovet respublikaları arasında Azərbaycan yaşlı nəsildən 
olan bu q
ədər ziyalının hökumətlə əməkdaşlığa girib xalqına xidmət etdiyi 
müst
əsna bir respublika idi. 
N.N
ərimanov sovet dövlət sistemi şəraitində dini problemlərin həllinə 
xüsusi qayğı göstərmiş, din onun siyasətinin ən ümdə məsələlərindən olmuş 
v
ə milli dövlətçilik baxışlarında önəmli yer tutmuşdur. “Onun nəzəriyyəsin-
d
ə kommunizm ilə islamiyyəti barışdırmaq fikri mühüm bir  yer tuturdu”.
6
 
1
 
ARDA, f.389, siy. 1, iş 1, v. 11. 
2
  Anar.  Dahi b
əstəkarımız // Ü.Hacıbəyov ensiklopediyası. Bakı, “Azərbaycan”, 1996, 
s.15; 
Əliyeva L. Şəxsi arxivi “İttiham işi №163”; “Odlar yurdu” qəzeti, Bakı, 1990, iyun;  
X
əlilov T. Böyük məhəbbət // “Şəkinin səsi” qəzeti, 1995, 24 fevral, №5; Şərif Ə. Xatirələr// 
ARƏİDA, şəxsi fond, vv. 51, 52. 
3
 
AMEA  Əİ  arxivi,  f. 27, q.1-15;  f.  4,  siy.l,  iş  25,  28,  30;  Нариманова  И. 
Воспоминания о Н. Нариманове. 22.05.1981 
4
 AR
SPİHDA, f. 1, siy.2, iş 25, v.16. 
5
 
“Yeni fikir” qəzeti, 1923, 18 dekabr; Məmmədli Q. Cavid ömrü boyu. Bakı, “Yazıçı”, 
1982, s.124-
126;  ARDA,  f.  57,  siy.l,  iş  259,  v.95-122;  ARDA,  f.  57,  siy.l,  iş  232,  v.35; 
Məmmədquluzadə  H.  Mirzə  Сəlil  haqqında  xatirələrim.  Bakı,  “Gənclik”,  1981,  s.109; 
Məlumatları K.Talıbzadə, A.Əfəndiyev, O.Mirqasımov, U.Qalabəyli vermişlər; Azərbaycan 
Sovet Ensiklopediyası. C.l. Bakı, 1976, C.7, Bakı, 1983, s.392; ARDƏİA, f. 517, siy. 1, iş 
28, v.3 
6
 
Нариманов H. Речь на собрании мулл и учителей татарских школ г. Астрахани. 
20 
декабря  1918//  Избранные  произведения.  Т.1.  Баку,  1988, s.164-167, 168-176; 
“Az
ərbaycan” qəzeti, 1990, 13 aprel. 
 
- 30 - 
                                                 

---

N
əriman Nərimanov – 140 
 
N.N
ərimanov müsəlmanların dini hisslərinə hörmətlə yanaşılmasını tələb et-
miş,
1
 din xadiml
ərinin ərizələrinin baxılmasına həssaslıq göstərmiş,
2
 “cüm
ə 
ax
şamı”nı  müqəddəs  saymış,  çadranın  atılmasında  məcburiyyətə  qarşı 
olmuş,
3
 T
əzə Pir məscidinin bərpası və təmiri üçün sərəncam vermiş, Nov-
ruz bayramını, Orucluq bayramını (Ramazan bayramı), Qurban bayramını, 
Möv
lud bayramını və Aşura gününü istirahət günü elan etmiş,
4
 M
əhərrəmlik 
günl
ərində məscidə ərzaq göndərmiş,
5
 dövl
ət məmurlarını bu tədbirlərdə iş-
tiraka c
əlb  etmişdir.
6
 
XI  Qızıl  ordunun  rəhbərliyindən ordu bölmələrinin 
yerl
əşdikləri məscidlərin binasını boşaltmağı tələb etmişdir. 
1920-ci il aprel hadis
ələri ərəfəsində kommunist ideyalarına sadiqliyi-
n
ə baxmayaraq xalq arasında N.Nərimanov yeganə ümid yeri kimi qiymət-
l
əndirilirdi,
7
 ona “n
ə istəyirsən elə, ancaq 18-ci il hadisələri təkrar baş ver-
m
əsin” deyə müraciətlər edilirdi.
8
 N.N
ərimanov Rusiya qoşunlarının hər bir 
ehtimalda Az
ərbaycana yürüşünün gerçəkləşəcəyini hiss edərək öz müdaxi-
l
əsi ilə  bundan  doğacaq  ziyanı  və  zərərləri  azaltmağa,  sosialist  sisteminin 
üstünlükl
ərindən bəhrələnməyə  çalışmışdır.  Əlbəttə, bütün bunlar Rusiya 
bol
şeviklərinin Azərbaycana  qarşı  tutduqları  işğalçı  məqsədlərinə  haqq 
qazandırmır. 
H
ələ  Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulmazdan əvvəl AK/b/P 
MK r
əhbərliyi Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyini rəsmən tanımağı 
lazımsız və səmərəsiz saydığı halda,
9
 1920-
ci il fevralın 9-da Çiçerin Leninə 
AXC-nin müst
əqilliyini tanımaqla əlaqədar yazırdı ki, “Nərimanov tanınma-
nın tərəfdarıdır”.
10
  Sovet hakimiyy
əti qurulandan sonra Ə.Qarayev, M.Hü-
seynov v
ə b. Azərbaycanı Rusiya tərkibində muxtariyyət qurumu kimi gör-
dükl
əri halda, N.Nərimanov Azərbaycanı sovet Rusiyasının müttəfiqi, müs-
1
 
Интернациональная  помощь  XI  Армии  в  борьбе  за  победу  советской  власти  в 
Азербайджане. Баку, “Азернешр”, 1989, s.52; Ленин В.И. ПСС, т.52, s.430. 
2
 
Səttarov М. N.Nərimanov və din. Bakı, İrşad, 1995, s. 29-35. 
3
 
Нариманова И. Воспоминания... 
4
 ARDA, f. 411, siy. 
4, iş 8, vv.100, 100a, 146. 
5
 
Нариманова И. Воспоминания... 
6
 ARDA, f. 28, siy. 
1, iş 79, v.42. 
7
 
Аскеров-Кенгерлинский A.M. Трагедия Азербайджана// «Хазар» jurnalı, 1990, №3, s.80. 
8
 
Nərimanov N. Ucqarlarda... Seçilmiş..., s.413. 
 
9
 
Борьба за победу Советской власти в Азербайджане 1918-1920, Баку. Изд-во АН 
Азерб. ССР, 1967, s.418. 
10
 
Əhmədova F. N.Nərimanov. İdeal və gerçəklik. Bakı, “Elm və həyat”, 1998, s.21. 
 
- 31 - 
                                                 

---