A f s e a fəLSƏFƏ

F
əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2 
 
 
kilin
ə, onların tikintisinə, dərslik və başqa dərs vəsaitləri ilə təchiz olunma-
la
rına, müəllimlərin, Azərbaycan dilli mütəxəssislərin hazırlanmasına xüsusi 
diqq
ət yetirilmişdir. 1920-ci ilin ilk tədris ili başlayarkən artıq Azərbaycan-
da  79,4  min  şagird  təhsil  almağa  başladı,  965  ümumtəhsil məktəbi  açıldı, 
107 klub v
ə 61 kitabxana mövcud idi. Azərbaycanda mədəni-maarif dərnək-
l
ərinin sayı çoxalmaqda idi, M.Ə.Sabirə heykəl qoyuldu, Azərbaycanın in-
c
əsənət abidələrinin qorunmasına, Tağıyev teatrının, Bakı, Nuxa (Şəki) və 
Şuşa xan saraylarının təmirinə başlanıldı. Bakı Universitetinə qəbul oluna-
caq t
ələbələrin sayının iki-üç dəfə artırılıb, 1430 nəfərə çatdı
rı
lmas
ın
a q
ərar 
verildi ki, onlardan 500 n
əfəri tibb fakültəsinə daxil edilməli idi.
1
 Az
ərbay-
can
lı  tələbələr  Rusiyanın  bir  çox  universitetlərinə  oxumağa  göndərilmiş, 
Av
ropada oxuyanlara xüsusi qayğı göstərilmişdir.
2 
Az
ərbaycan ali məktəb-
l
ərində  azərbaycanlı  müəllimlər  çatışmadığından  o  zamanın  ən görkəmli 
aliml
əri, o sıradan da Bəkir Çobanzadə dəvət olunmuşdur.
3
 Az
ərbaycan ki-
tab
xanaları dünyanın ən dəyərli əsərləri ilə zənginləşdirilmişdir.
4
  Az
ərbay-
can dilinin m
əktəblərdə  tədrisi, Azərbaycan dilində  dərsliklərin  yazılması, 
ümumi m
əcburi ibtidai təhsil və texniki peşə təhsili
5
 v
ə s. haqqında dekretlər 
q
əbul  olunmuşdur.  Bakıda  Şərq  xalqlarının,  Azərbaycan müəllimlərinin, 
qadınlarının, maarif və mədəniyyət işçilərinin qurultayları keçirilmişdir.
6
 
N.N
ərimanovun milli dövlətçilik baxışlarında Azərbaycan dilinə qayğı 
başlıca  yer  tutmuşdur.  Azərbaycan dili N.Nərimanovun fərmanı  ilə  dövlət 
dili statusu almış, bütün idarələrdə kargüzarlığ
ın
 rus dili il
ə yanaşı, Azərbay-
can dilind
ə də aparılması barədə sərəncam verilmiş, İnqilab Komitəsinin xü-
susi q
ərarı ilə məktəblərdə “Ana dili”nin tədris olunması qərara alınmışdır.
7
 
Az
ərbaycan dilində savadlı məmurlar hazırlamaq üçün xüsusi dərnəklər təş-
1
 
ARDA,  f.411,  siy.  4,  iş  6.  v.121;  Декреты  Азревкома...,  s.365,  406,  105;  ARDA, 
f.1439, siy.3, iş 2a, v.50a; ARDA, f.411, siy.l, iş 460, v.107; ARDA, f.57, siy.l, iş 9, v.15; 
ARDA,  f.57,  siy.l,  iş  144,  v.9-10;  ARDA,  f.57,  siy.l,  iş  259,  v.116-117;  «Искусство 
трудящихся»  jurnalı,  1925,  №18,  s.3;  Qəhrəmanov  В. Doktor Nərimanov.  Bakı, 
“Az
ərnəşr”, 1990, s.54. 
2
 
ARDA, f. 28, siy. 1, iş 77, v.v. 212, 380. 
3
 
Azərbaycan SSR-də ali təhsil // “Azərbaycan arxivi” jurnalı. Bakı, 1978, 1-2(16-17), 
s.219-226; ARDA, 
f.57, siy.l, iş.260, v.220. 
4
 
ARDA, f. 57, siy. 1, iş.260, v.126. 
5
 
Декреты Азревкома..., ss.96, 184, 208, 302, 322. 
6
 
“Коммунист” qəzeti, 1920, 30 sentyabr, №64; 3 oktyabr, №66; 11 oktyabr, №73; 12 
oktyabr, №14. 
7
 
ARDA, f.410m, siy. 1 m, iş 15, v.54; ARSPİHDA, f.l, siy. 42, iş 276, v.l. 
 
- 28 - 
                                                 

---

N
əriman Nərimanov – 140 
 
kil edilmişdir. 1922-ci ilin yanvar ayında dövlət idarələrində məmurların ix-
ti
sarı haqqında qərar qəbul olunmuş, ixtisar aparılarkən N.Nərimanov Azər-
baycan dilini bil
ənlərə qayğı göstərilməsi barədə qərar qəbul etmişdir.
1
 Am-
ma bu işi həyata keçirmək yolunda xeyli maneələr olmuşdur. Bakıda mək-
t
əblərdə Azərbaycan dili dərslərinin saatlarını ixtisar etmək, Azərbaycan dil-
li teatr truppası tamaşalarının sayının azaldılması və rus dilli teatr truppası-
nın  tamaşalarının  sayının  artırılması  haqqında  fikirlər irəli  sürülmüşdür. 
N.N
ərimanov “Bəzi yoldaşlara cavab” sərlövhəli sərt məqalə ilə ana dilimi-
zin mövqeyi haqqında çıxış etmiş,
2 
Az
ərbaycan dilini sıxışdıran kommunist-
l
ərin mövqeyinin çar Nikolayın mövqeyi ilə üst-üstə düşdüyünü vurğulaya-
raq  onları  şovinist  adlandırmışdır.
3
  Bu s
əbəbdən N.Nərimanova  qarşı  açıq 
mübariz
ə aparılmış, Moskvaya  göndərilən məktubda o, “antipartiya” hərə-
k
ətində  təqsirləndirilmişdir
4
. Onu t
əqsirləndirənlərdən biri -  Levon Mirzo-
yan erm
əni, qalanları isə azərbaycanlı idi. Bu təzyiqlər N.Nərimanovu möv-
qeyind
ən çəkindirməmiş, o, ana dili uğrunda mübarizəsini davam etdirmiş-
dir. 
N.N
ərimanov Azərbaycanda  ərəb  əlifbasının  latın  əlifbası  ilə  əvəz 
olun
ması  üçün  geniş  fəaliyyət göstərmişdir.  Bu  sahədə  o,  F.Ağazadə, 
C.Cab
barlı, H.Cavid və A.Şaiqlə əməkdaşlıq etmişdir. N.Nərimanov bu mə-
s
ə
l
ə ilə bağlı Türkiyə vəkilləri ilə danışığını belə nəticələndirir: “Onlar bu 
fikr
ə şərikdirlər. Istanbul yox, Ankara”.
5
 
N.Nərimanovun  dövlətçilik  siyasətində  milli  ziyalı  amili  xüsusi  yer 
tut
muşdur. Nərimanov Rəsulzadəni həbsdən azad edib şəxsən özü Moskva-
ya yola salmışdır. Rəsulzadə Bakıda, həbsdə olan günlər Nərimanovun im-
za
sı ilə qəzetdə məlumat verilmişdir: “Rəsulzadənin həyatı əmniyyət altın-
da
dır, əhalinin bu xüsusda əmin olmasını və həyəcana düşməməsini tövsiyə 
edirik”. N
ərimanovun  bu  yazılı  bəyanatı  onun  Rəsulzadəyə  münasibətinin 
t
əzahürüdür və Stalinin Rəsulzadə haqqında göstərişindən əvvəl verilmişdir. 
Sovet hakimiyy
ətinin Gəncə üsyanını qəddarlıqla yatırmasına baxma-
1
 
ARDA, f. 411, siy. 4, iş 8, v.158. 
2
 
Нариманов H. Ответ некоторым товарищам// «Бакинский рабочий» qəzeti, 1922, 
5 iyun, №130. 
3
 M
əmmədov M. Nərimanov və ana dili. Bakı, Elm, 1971. 
4
 N
ərimanov N. Ucqarlarda... Seçilmiş..., s. 422. 
5
 
ARDA,  f.57,  siy.l,  iş  159,  v.28;  Cabbarlı  C.  Qiymətli bir təşəbbüs // “Azərbaycan 
x
əbərləri”. 1921, 27 dekabr; 1922, 1 yanvar. 
 
- 29 - 
                                                 

---