A f s e a fəLSƏFƏ

F
əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2 
 
 
sizliyi” qeyd edir. Hökum
ətin vəd etdiyi torpaq islahatını və iqtisadiyyatın 
inkişafının  gerçəkləşməməsini o, ölkənin  düşdüyü  böhranın  səbəblərindən 
biri kimi göst
ərir. Səbəblər sırasında erməni silahlı qüvvələrinin milli höku-
m
ətin əleyhinə Qarabağda başladılan hərbi separatçı əməliyyatları və bu sə-
b
əbdən Azərbaycan ordusunun Bakının köməyinə gələ bilməməsini göstə-
rir.
1
 
İbrahim Yüksel AXC-nin süqutunun səbəblərini Azərbaycanda olan və 
bol
şeviklərə  rəğbət bəsləyən bir dəstə  Osmanlı  zabitləri ilə  digər azərbay-
can
lı bolşeviklərin hökumət əleyhinə olan fəaliyyəti və bir neçə yerdə Azər-
baycan dövl
ətçiliyinə  qarşı  qaldırılan  silahlı  separatçı  hərəkatda görür və 
qeyd edir ki, milli hökum
ətə müxalif olanlar da bir yandan Qızıl ordunun 
Az
ərbaycandan keçərək Qərb imperialistlərinə qarşı istiqlal mücadiləsi apa-
ran Türkiy
əyə yardıma gedəcəyi təbliğatını yayaraq işğala zəmin yaradırdı-
lar.
2
 
 
H.Baykaranın əsərindən aydın olur ki, Noy Jordaniyanın dediyinə gö-
r
ə “Çiçerinin ağzından qaçırmış” olduğundan Rusiyanı Cənubi Qafqazı işgal 
etm
əyə  “İngiltərə  və  onun  baş  naziri  Lloyd  Corc  təşviq  edirdi”.  Xəlil Pa-
şanın  Atatürkə  yazdığı  məktub  bizim  mövzu  üçün  çox  vacibdir.  O  yazır: 
“M
ən  buradan  Bakıya,  oradan  da  İrana  hərəkət edəcəyəm”. H.Baykara bu 
m
əktubu dəyərləndirərək bizim üçün çox vacib olan bir məqamı əlavə edir: 
“H
əqiqətdə isə nə ordu, nə baş komandanlıq, nə də bir hərəkat vardı.” Başqa 
bir m
ənbəyə istinadən H.Baykara qeyd edir ki, “Xəlil Paşa Qızıl orduya rəh-
b
ərlik edərək” Anadoluya doğru hərəkət etməkdə “Ənvər Paşanın milli mü-
bariz
əyə rəhbərlik etməsini təmin etmək” məqsədi güdürdü. Kazım Qarabə-
kir Paşanın 1920-ci il aprelin 13-də Atatürkə məktubunda deyilir ki, bolşe-
vikl
ərin sosial yönümlü siyasətinin nəticəsidir ki, “müsəlmanlar bolşevikliyi 
asan v
ə munis qəbul edir və qarşılayır”. Aprelin 23-də Kazım Qarabəkir Pa-
şa "İslam dünyasının gələcəyi üçün Azərbaycan
ın
 
bolşevikləşməsini gərək-
li" sayır.  
Deyil
ənləri düzgün qiymətləndirmək üçün onu da qeyd etməliyik ki, 
Atatürkün sovet dövl
ətinə  münasibətdə  yeritdiyi siyasət tarixi gerçəkliyə 
əsaslanırdı. Onun Sovet İttifaqı tərkibində yaşayan türkdilli xalqların çağdaş 
v
ə gələcək taleyinə aid siyasəti də, fikri də uzaqgörənliyi ilə seçilir. İlk əv-
1
  Saray Mehmet.  Yeni Turk Cumhuriyetleri tarihi. Ankara, Turk Tarih Kurumu 
basımevi. 1999, s. 48. 
2
 
Yüksel İbrahim. Azerbaycanda fıkir hayatı ve basın. Acar Yayınları, 2003, s.157. 
 
- 26 - 
                                                 

---

N
əriman Nərimanov – 140 
 
v
əl biz bunu Türkiyənin, Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda fəal möv-
qeyind
ə və xüsusən Naxçıvan məsələsinin həllində uğurlu siyasətində görü-
rük. H.Bayka
ra  xüsusi  vurğulayır  ki,  Atatürk  Kazım  Qarabəkir  Paşa  kimi 
“bol
şevizm haqqında romantizmə və vəcdə, ideologiya çaşqınlığına məruz 
qal
mamışdır”.
1
 
Mehmet Sarayın “Atatürkün Sovet politikası” əsərində gətir-
di
yi,  o  zamanlar  Xarici  İşlər  Naziri  olan  Əhməd Muxtar bəyin 13 fevral 
1921-ci ild
ə TBMM-dəki çıxışı səciyyəvidir. O, çıxışında Rusiyada Türki-
y
ənin laqeyd qala bilmədiyi  xalqların  yaşadığını  göstərərək davam edir: 
“Ru
siyaya qarşı göstərdiyimiz təmayülün bəlkə də mühüm bir səbəbi o mil-
l
ətlərlə  olan güclü əlaqələrimizdir. Onların səadətini, onların istiqlalını tə-
min etm
əkdir. Bu məqsədi ixtilafa meydan vermədən həll edə bilsək böyük 
bir müv
əffəqiyyət olur.”
2
  
 
N.N
ərimanov Azərbaycan xalqının milli-mədəni inkişafına, din prob-
leml
ərinə, Azərbaycan dilinə dövlət statusu, milli ziyalılara və təhsilə önəm 
verilm
əsinə milli dövlətçiliyin tərkib hissəsi kimi baxmış, ona xüsusi diqqət 
ye
tirmiş, Azərbaycan adət-ənənələrinin qor
u
yucusu, elm, t
əhsil və mədəniy-
y
ətin inkişafına qayğı göstərən başlıca şəxs olmuşdur. O, bu sahələrdə 
m
ü-
vafiq  s
ənədlər imzalamış və fəaliyyət göstərmişdir. N.Nərimanovun bu sa-
h
ədəki fəaliyyəti Azərbaycan xalqının düşmənlərinin və bir sıra məhdud dü-
şüncəli
 
Az
ərbaycan  bolşeviklərinin qəzəbinə  tuş  gəlmiş  və  onun  əleyhinə 
ge
niş kompaniyaya başlamışlar. 
O, universitet mü
əllimlərinin və aparıcı elmi işçilərin, teatr işçilərinin 
maaşını qaldırmış, onları hərbi çağırışdan azad etmiş, teatr kollektivlərini və 
m
əktəbləri hökumət himayəsi altına almış, universitet müəllimlərinin və tə-
l
əbələrin sosial təminatını yaxşılaşdırmışdır. Qara şəhərdə müsəlman fəhlə-
l
əri üçün türk dram teatrı, Azərbaycan Dövlət Muzeyi, Dövlət və Tənqid-
t
əbliğ, “Şərq xalqları” jurnalı, “Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti”, 
Dövl
ət simfonik və xalq çalğı alətləri orkestrləri, Ali Pedaqoji İnstitutu, Po-
li
texnik  Texnikumu,  Ali  Musiqi  Akademiyası,  Politexnik  İnstitutu,  Teatr 
m
əktəbi, əczaçılıq, mamaçalıq kursla
rı
 v
ə başqaları açılmışdır. Bakı Dövlət 
Universitetind
ə fızika-riyaziyyat, ictimai elmlər şöbələri təşkil olunmuşdur. 
Bütün q
əza komitələrinin nəzdində maarif şöbələri açılmış, məktəblərin təş-
1
 Baykara H. 
Baykara H. Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi. Bakı, “Azərnəşr”, 1992. 
s. 266. 
2
 Saray Mehmet. Atatürkün Sovet politikasi. Istanbul, 1987, s.4.  
 
- 27 - 
                                                 

---