A f s e a fəLSƏFƏ
F əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2
Yüklə 5,4 Kb. Pdf görüntüsü
|
F əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2 özünüd ərketmə mövqeyindən olan baxışa üstünlük vermək olmuşdur. Bolşeviklər və Stalin milli təmayülçülüyə qarşı repressiyalar aparsalar da, onun kökünü k əsə bilmədilər. Milli təmayülçülük sovet hakimiyyətinin Stalind ən sonrakı dövründə dövlət siyasətinə aşkar müxalif deyil, təkamül yolu il ə inkişaf etmiş və 80-ci illərdə özünü daha qabarıq şəkildə büruzə ver ərək xalqları müstəqilliyə çıxardan amillərdən olmuşdur. N.N ərimanovun aydın mənəvi amalı olmuşdur. O, insanın və xalqların əsarətinin əleyhinə idi. O, xalqların tezliklə nadanlıqdan və köləlikdən azad olunması üçün yollar axtarırdı. 1 N.N ərimanovun milli təmayülçülük siyasətinin kökləri ilk əvvəl XIX əsrin birinci yarısından XX əsrin əvvəllərinə qədər inkişaf edən milli maa- rif çilik, milli düşüncə və milli azadlığın inkişafı kimi proseslərdən doğan bir dün yagörüş ü idi. N.N ərimanovun özü də kommunist-bolşevik ideologiya- sından daha çox bu proseslərdən doğulan bir xadim olmuşdur. Məhz milli probleml ərin həllinin tələbləri onu kommunist ideologiyasına gətirmişdir. O, bu ideologiyada mill ətin qarşısında duran problemlərin daha sürətli həllinə inanmışdır. Onun milli təmayülçü mövqeyi həm də XIX əsrin sonu – XX əs- rin əvvəllərində dəbdə olan millətçiliyə ikili yanaşmanın təbiətindən irəli g əlmişdir: istismar edən xalqın millətçiliyi və istismar olunan xalqların mil- l ətçiliyi. İstismar edən hakim xalqın millətçiliyinin mahiyyəti daim istismar et diyi xalqı dinindən, dilindən və tarixindən uzaqlaşdırmaqdır. İstismar olu- nan xalqın millətçiliyi isə öz dilini, dinini və tarixi yaddaşını qoruyub saxla- maqdan ibar ətdir. Belə şəraitdə N.Nərimanovun milli təmayüllü kommunist dünyagörüşü təsadüfdən, vəzifəpərəstlikdən deyil, milli məfkurənin inkişafı prosesind ən doğan bir xətt idi. Tədqiqatçı Ə.Əhmədovun fikrincə, 1917-ci il ə qədər azərbaycanlı fəhlələrdə milli həmrəylik sinfi həmrəylikdən, 1918- ci ilin mart hadis ələrindən sonra isə milli həmrəylik partiya həmrəyliyindən üstün idi. 2 Bel ə şəraitdə N.Nərimanov hakimiyyətə gəlmiş və tarixdə milli t əmayülçü adı ilə qalan siyasətini həyata keçirmişdir. N.Nərimanov o illərin az ərbaycanlısı üçün bolşevizmin təzahürü kimi deyil, milli təmayüllü siya- s ətçi kimi inam qazanmışdır. “Milli təmayüllü kommunist” məfhumunu 1 N ərimanov N. Oğlum Nəcəfə məktub... Seçilmiş... s. 446. 2 Ахмедов А. Изменения в политических взглядах Н.Нариманова незадолго перед его смертью: Материалы национального движения в Азербайджане. //ARSPİHDA, f. 12, siy. 1, iş 152, s. 16 - 24 - N əriman Nərimanov – 140 m əhz N.Nərimanovun anlayışında qəbul etmək lazımdır: yəni azərbaycanlı- lar başqa xalqların maraqlarına toxunmadan Azərbaycanda tam milli inkişaf v ə ölkələrini idarə etmək hüququna malik olmalıdırlar. N.Nərimanov, buna riay ət edilmədiyindən bolşevizmin süquta məruz qalacağı fikrini irəlicədən söyl əmişdir. 1 Onun apardığı milli təmayüllü siyasət sonralar “nərimanovçu- luq” adlı cərəyana çevrilmişdir. Deməli, N.Nərimanovun milli təmayüllü dünya görüşünün kökləri həyat və yaradıcılığı ilə, xalqının yaşayışını və probleml ərini, Azərbaycana qarşı hazırlanan məkrli planları, dünyada və bölg ədə gedən prosesləri dərindən dərk etməsi ilə bağlı olmuşdur. Az ərbaycanda bolşevik çevrilişi ərəfəsində sosial, iqtisadi və siyasi v əziyyət mürəkkəb idi. Eyni zamanda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hö- kum ətinin beynəlxalq vəziyyəti çətin və mürəkkəb olmuşdur. 2 Az ərbaycanın görk əmli ictimai xadimi Əhməd Ağaoğlu sovet Rusiyasında yaranmaqda olan yeni hakimiyy əti “hökmfərma olan ideal” adlandıraraq onun prinsiplə- rini “T əyini-müqəddərati-milli, millətlərin federasyonu və daxili işlərdə mil- l ətlərin ixtiyaratı prinsipləri” kimi qiymətləndirirdi. 3 XX əsrin 30-cu illərin- d ə İstanbulda nəşr olunan “Azərbaycan yurd bilgisi” jurnalında Şəfi bəy Rüst əmbəyovun çap olunmuş xatirələrindən belə çıxır ki, AXC-nin bir sıra dövl ət xadimləri hakimiyyəti bolşeviklərə təslim etməyə “öz vəzifələrinin yüks əkliyindən və səlahiyyətindən daima sövq və təhrik etmişdir l ə r”. 4 Bol- şeviklər 1920-ci ilin aprelində 1918-ci ildə baş verən hadisələrin təkrarını ist əmədiklərindən N.Nərimanovu seçdilər və bəzən onun apardığı siyasətlə he sablaşmaq məcburiyyəti qarşısında qaldılar. Yaranmış şəraitdə bolşeviklər üçün Bakıya və müsəlmanlara yaxşı bələd olan və böyük nüfuza malik N.N ərimanov yeganə uyğun namizəd idi. Türkiy ə tarixşünaslığında AXC-nin süqutunun və Azərbaycanın sovet- l əşməsinin səbəbləri aktual mövzu olaraq qalır. Mehmet Sarayın fikrincə sü- qutun bir neç ə səbəbi var idi. Bunlardan o, müharibə nəticəsində iqtisadi sı- xıntılar keçirən insanların sovet təbliğatına meyl etmələrini göstərir. Sovet t əbliğatının təsirli olmasının digər bir səbəbi kimi o, Azərbaycana “xaric- d ən” heç bir yardımın olmamasından yaranmış “mənəvi düşkünlük və ümid- 1 Nərimanov N. Oğlum Nəcəfə... Seçilmiş..., s.446-447. 2 ARSPİHDA, f.456, siy.7, iş 96, v.188. 3 “Kommunist” qəzeti, 1921, 19 iyun, №109. 4 Elçin. N.N ərimanov: şəxsiyyəti və fəaliyyəti. Bakı, “Azərnəşr”, 1997, s.17-18. - 25 - Yüklə 5,4 Kb. Dostları ilə paylaş:
|