A f s e a fəLSƏFƏ

F
əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2 
 
 
şəxsləri yüksək vəzifələrə təyin etməmək barəsində məsələ qaldırmış
1
,  on-
ların bəzilərinin pis niyyətlərlə yenidən Azərbaycana gəlməklərinə mane ol-
muş,
2 
böyük sayda separatçı silahlı dəstələrin üzvlərinin tərksilah edilməsi 
bar
ədə qərar qəbul etmiş, Gəncədə Azərbaycan dövlətçiliyi əleyhinə fəaliy-
y
ət göstərən Erməni Milli Şurasının sədri mühakimə olunmuş, erməni mən-
b
ələrinə  görə  Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulandan sonra 310 nəfər 
erm
əni kommunisti Azərbaycandan  oraya  işləməyə  göndərilmiş,
3 
Bakının 
mil
li simasının dəyişdirilməsi yolunda çalışan şəxslər Azərbaycanda rəhbər 
v
əzifələrdən uzaqlaşdırılmışdır. Beləliklə, N.Nərimanovun milli dövlətçilik 
f
əaliyyətində Bakının milli simasının saxlanılması uğrunda səyləri mühüm 
yer tutmuşdur. 
 
N.N
ərimanovun fəaliyyətində  türkçülük mövqeyi, Türkiyəyə  dost və 
qardaş münasibəti xüsusi yer tutmuşdur. N.Nərimanov 1918-ci ildə Zaqaf-
qa
ziya seyminin Osmanlı dövlətinə qarşı müharibəsini pisləmiş, Nargin ada-
sında  saxlanılan  türk  hərbi  əsirlərinə  tibbi və  mənəvi  yardım  etmiş,  türk 
ordusunun Bakını tərk etməsini səhv addım kimi qiymətləndirmiş, Türkoloji 
qurultayın keçirilməsi ideyasını irəli sürmüşdür.
4 
N.N
ərimanov  Mustafa  Kamal  Paşaya  müraciətində  iki  xalq  arasında 
münasib
əti “qardaşlıq silahı ilə silahlanmaq” kimi dəyərləndirmiş,
5
 1920-ci 
il aprel hadis
ələrindən  sonra  Bakıda  həbs  edi
l
ə
n türk zabit v
ə  əsgərlərini 
azad  etmişdir.
6
  N.N
ərimanov Azərbaycanın  maraqlarını  Mustafa Kamal 
Türkiy
əsi ilə  sıx  əlaqədə  görmüş  və  bu birgə  maraqları  sovet  Rusiyası  ilə 
əlaqələndirmiş,  Rusiyanın  Türkiyə  siyasətinə  müsbət istiqamət  vermişdir.
7
 
Türkiy
ədən Moskvaya göndərilən heyətlərin  hamısı  Bakıda  məsləhətləş-
m
ədən sonra Moskvaya gedirdilər. Hər nümayəndə  heyətini N.Nərimanov 
V.Lenin v
ə G.Çiçerinlə  danışıqlara Türkiyənin xeyrinə olan tövsiyələri ilə 
yola  salmışdır.  N.Nərimanov 1921-ci ilin fevralında  Leninə  məktubunda 
1
 
Nərimanov N. Ucqarlarda... Seçilmiş..., ss.401, 414, 418. 
2
 ARDA, f.28c, siy. ls, 
iş 570, vv.22, 48a. 
3
 
Армения-Турция, Карабах-Азербайджан /http://vvvvvv.arax.ru/ sovietic  
4
 
Нариманов  H.  Опять  война,  8  апреля  1918...,  т.2.  с.126;  Нариманов  Н.  Остров 
Наргин,  остров  смерти,  8  мая  1918...,  т.2,  с.  138;  Нариманов  Н.  Взгляд  на  захват 
Кавказа. Февраль, 1919., т.2, s.139; “Yeni yol” qəzeti, 1922, 16 dekabr, №13. 
5
 
Нариманов Н..., т.2, s. 458. 
6
 
ARDA, f.28, siy. 1, iş 27, v.6; Qasımov M. Azərbaycan-Türkiуə..., s.31. 
7
 
Нариманов H. ЦК РКП/б/. Письмо Cталину // ARSPİHDA, f.609, siy.l, iş 71, v.4; 
f.609, siy.l, 
iş 90, v.90, 92. 
 
- 34 - 
                                                 

---

N
əriman Nərimanov – 140 
 
G.Çiçerini t
ənqid edərək yazırdı: «Erməni məsələsi türklər üçün ölüm-dirim 
m
əsələsidir. Əgər biz bu məsələdə güzəştə getsək, camaat bizim arxamızca 
getm
əyəcək».
1
  1922-ci ild
ə Parisdə Yaxın Şərq problemləri haqqında kon-
fransa Atatürk hökum
ətinin nümayəndələri ilə yanaşı, İzzət Paşanın rəhbər-
li
yi altında sultan hökumətinin nümayəndələri dəvət olunanda
2 
Az
ərbaycan 
hökum
əti kamalçıları dəstəklədi.
3
 N.N
ərimanov Genuya konfransına gedər-
k
ən dəvət olunmayan türklərin “ədalətli tələblərini  qızğın  müdafiə  etdi”.
4
 
Rusiya Az
ərbaycanda saxlanılan ingilis və fransız əsirlərini Böyük Britani-
ya
nın nəzarəti altında olan öz vətəndaşlarına dəyişmək istədikdə, N.Nərima-
nov onların ancaq Malta adasında əsir saxlanılan 66 türk ziyalı və siyasi xa-
dimin
ə
5
  d
əyişdirilməsini təkid etmişdi
6
. TBMM hökum
əti ona təşəkkür et-
mişdi. Doğan Avçıoğlu yazır ki, Türkiyənin maliyyə sıxıntıları olduqda Ka-
rab
əkir Paşanın Azərbaycan hökumətindən  yardım istəməsi təklifini dinlə-
y
ən  Atatürk  Bakıda  “bolşevik  hökuməti  olduğunu  bilərək” razılıq  vermiş-
dir.
7
 Az
ərbaycanın istər birbaşa, istər də Rusiya ilə birlikdə Türkiyəyə mad-
di köm
ək göstərməsinə aid çoxlu faktlar vardır.
8
 N.N
ərimanov Mustafa Ka-
mal Paşaya ünvanladığı məktubunda yazırdı: «Paşam, qardaş qardaşa borc 
verm
əz, əl tutar.»
9
 O, f
əxrlə “Mustafa Kamal Paşanın Türkiyəsi bizim dos-
tumuzdur”
10
  deyir, Türkiy
ənin milli azadlıq savaşında qələbələrini alqışla-
yır,  əlindən gələn  yardımı  edirdi.  TBMM  N.Nərimanova fəxri  qılınc 
verm
əkdən ötrü Azərbaycana xüsusi heyət göndərmək haqqında qərar qəbul 
etmişdi.
11
 O dövrün Türkiy
ə qəzetləri “Vakt”, “Yeni gün” və b. N.Nərima-
novun f
əaliyyətini yüksək qiymətləndirmişlər. 
1
 
Нариманов  Н.  Письмо  В.  Ленину.  Февраль  1921r.  //  Marksizm-Leninizm 
İnstitutunun Mərkəzi Partiya arxivi, f.2, siy. 1, s.v. 24503, v. 1-2. 
2
 “Hakimiyyeti-Milliye” q
əzeti, 1922, 6 mart. 
3
 ARDA, f.28, siy. 
1, iş 129, v.106-120. 
4
 
“Yeni fıkir” qəzeti, 1924, 1 fevral, № 26. 
5
 
ARDA, f.28, siy. 1, iş 55, v.25, 27. 
6
 
Переписка  Н.Нариманова  с  Чичериным.  1920г.  16  августа  и  2 
октября//ARSPİHDA, f. 609, siy. 1, iş 195, vv.37. 
7
 
Avçıoğlu  Doğan.  Milli  kurtuluş  tarihi.  1838-den 1995-е.  3-cü  kitap. Istanbul, Tekin 
Yayınevi. 2002, s.1009. 
8
 
ARDA, f.6, b.28, siy.l, iş 68, v.49. «Нефтяное хозяйство Азербайджана». 1926, №3, 
s.446. 
9
 
Qurbanov Ş. N.Nərimanov. Ömrünün son illəri. Bakı, “Azərbaycan”, 2003 
10
 
Нариманов H. Из речи Н.Нариманова в мечети г.Шуши..., т.2, s.376-377 
11
  «
Коммунист» qəzeti, 1921, 28 aprel, №70; 1921, 18 sentyabr, №179; ARSPİHDA, 
f.l, siy.l, iş 23. v.3; «Бакинский рабочий» qəzeti, 1922, 19 sentyabr, №180; «Azərbaycan 
 
- 35 - 
                                                 

---