A f s e a fəLSƏFƏ

F
əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2 
 
 
şevizmə fərqli və tənqidi baxışını gizlətmirdi. Onun, “Bolşeviklik nə? Bu rə-
zal
ət bizə  yaramaz”,
1
  “Avropada biz ist
ədiyimiz inqilab meydana gələrsə, 
bol
şevik imperializması özü-özündən yox olacaq”,
2
 “B
əlkə də sən bu sətir-
l
əri oxuyarkən  bolşevizm heç olmayacaq”
3
  fikirl
əri buna sübutdur. Hətta 
Mü
savat  Partiyasının  rəhbərlərindən  olmuş  M.Məmmədzadənin  fıkrincə, 
“N
ərimanov millətçidir. Hər halda nəzəriyyəsi kommunizmə müvafiq deyil-
dir”.
4
  N.N
ərimanov kommunistliyini “çox tez-tez unudur və  özünün  milli 
tür
k simasını açıq nümayiş etdirirdi”.
5
 N
ərimanov “təzə bir əqidə müəssis” 
etdiyini göst
ərirdi, o, “xalqların irq və adətləri müxtəlif olduğu kimi, düşün-
c
ə və zehniyyətləri də bir-birindən ayrı” olduğunun kommunistlər tərəfindən 
n
əzərə  alınmasını  tələb edir, “kommunizm ilə  burjuaziyanı  barışdırmaq” 
yolları ilə getməyi tövsiyə edirdi.
6 
N
ərimanovu bəzən “siyasət adamı deyildi”, deyə dəyərləndirirlər. Bu 
mülahiz
ənin heç bir elmi əsası  yoxdur.  Lenin  Nərimanovla  hesablaşaraq 
Az
ərbaycanın müstəqilliyinə və Bakının paytaxt olmağına müsbət münasi-
b
ətini bildirirsə; Çiçerin Leninə tövsiyə edirsə ki, ”Nərimanovun dediyi yol-
la getm
ək lazımdır”; Stalin Nərimanovun Azərbaycandakı müxaliflərini Nə-
ri
manovla hesablaşmağa çağırırsa; Stalin Rəsulzadəyə “Nəriman bizimlə de-
yil, biz N
ərimanla anlaşdıq”, yəni razılaşdıq deyirsə; Atatürk Sovet Rusiyası 
il
ə siyasətinin formalaşmasında Nərimanovun məsləhətlərinə ehtiyac duyur-
sa; N
ərimanov Sovet Rusiyası ilə Türkiyə arasında sıx əlaqələrin yaranma-
ğında əvəzsiz rol oynayırsa; Sovet milli təmayüllü siyasətçilər onunla əmək-
daşlığa can atırlarsa; Nərimanov Sovet sistemi şəraitində bolşevik ideologi-
ya
sı ilə ölüm-dirim mübarizəsinə qalxan “milli təmayüllü” siyasətin banilə-
rind
ən  sayılırsa;  Nərimanov  Mikoyanın  Azərbaycandan  qovulmasına  nail 
olursa, t
əkbaşına Bakını, Qarabağı, Naxçıvanı sovet Rusiyasının və erməni-
l
ərin əlindən, Zaqatalanı Gürcüstanın əlindən qoruya bilirsə, simasızlaşmış 
Ba
kının milli simasını özünə qaytara bilirsə, Rəsulzadəni, Şıxlinskini, Meh-
man
darovu, Üzeyir Hacıbəyovu, Pişnamazzadəni qətldən qoruyursa... Nəri-
manovun “siyas
ət adamı” olub-olmamağını və siyasi səriştəsini necə şübhə 
1
 Rza Nur. Moskva-Sakarya xatir
ələri. Istanbul, Boğaziçi Yaymları A.Ş. 1991, s.50. 
2
 
ARSPİHDA, f.609, siy.l, iş 90, v.107. 
3
 N
ərimanov N. Oğlum Nəcəfə məktub...Seçilmiş..., s.446. 
4
 M
əmmədzadə M.B. Azərbaycanda vəziyyət. // “Yeni Qafqaziya” j. Istanbul, 1924, s. 11. 
5
 
Хуршудьян Л. Истина, критерий исторической науки. Ереван, 1989, s.21-22. 
6
 Ordubadi M. N
ərimançılıq // “Azərbaycan” qəzeti, 1990, 13 aprel. 
 
- 38 - 
                                                 

---

N
əriman Nərimanov – 140 
 
altına almaq olar?! 
B
əzən Nərimanovu ziddiyyətli bir şəxs kimi qiymətləndirirlər. Əslində 
bunlar N
ərimanovun  şəxsi keyfiyyətlərindən  doğan  ziddiyyətlər deyildi, 
onlar zamanın özündən doğan ziddiyyətlər idi. 
B
əzən Nərimanovu uğursuz siyasətçi adlandırırlar. XX əsrdə xalqımı-
zın qazandığı uğurlarda da, azadlıq yoluna çıxdıqda mövcud olan milli məf-
kur
ədə də Nərimanovun əvəzsiz izi görünməkdə idi. 
B
əzən Nərimanov siyasətinin uğursuzluğunu onun gətirdiyi ideologi-
ya
nın iflasında görürlər. Əslində ifrat bolşevizmin süqutunu Nərimanov özü 
ha
mıdan əvvəl görürdü. O, milli hissi boğan bolşevizmin heç vaxt tərəfdarı 
olmamışdır. 
 
 
Nariman Narimanov:  
The Unity of National Spirit and Political Thought 
(summary) 
 
This article examines the statesman personality of Nariman Narimanov based 
on soviet archives sources and historical narratives. According to author, during the 
Soviet period, even until now, Narimanov was presented only like a writer, an 
intellectual and a revolutionist and his statesman personality was ignored. The 
activity of Narimanov was misinterpreted in two aspects: the communists blamed 
him as a nationalist and nasionalists blamed him as a bolshevik.  Emphasizing the 
importance of the study of Nerimanov`s national state understanding, the author 
explores his national communism conception, attitudes relevant to national-cultural 
development and religious policy, struggle for the territorial integrity of Azerbaijan 
and his contributions to the relations with Turkey. 
 
Key words:
  state structuring, turkism, territorial integrity, geostrategic 
interests, independence. 
 
 
Нариман Нариманов:  
единство национального духа и политического мышления 
(
резюме) 
  
В статье на основе анализа первоисточников, политических документов 
и  исторических  фактов  обосновывается  мысль  о  том,  что  в  духе  эпохи  ре-
прессий  государственная  деятельность  Н.Нариманова  была  предана  забве-
 
- 39 - 

---

F
əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2 
 
 
нию. О нем упоминалось в основном как о писателе и  просветителе. Его за-
слуги как общественно-политического деятеля подверглись искажениям, при-
чем  с  двух  противоположных  позиций.  Приверженцы  коммунистической 
идеологии критиковали его за националистические позиции, а «националис-
ты» – за большевизм. В статье исследуются корни национально ориентиро-
ванного  коммунистического  мировоззрения  Нариманова,  его  отношение  к 
вопросам  национально-культурного  развития  и  религии,  вклад  в  борьбу  за 
территориальную целостность Азербайджана, а также политика в отношении 
Турции.  
 
Ключевые  слова
: 
государственное  строительство,  тюркизм, 
территориальная целостность, геостратегические интересы, независимость. 
 
 
Neriman Nerimanov:  
Milli Ruhun ve Siyasi Düşüncenin vahdeti  
(özet) 
 
Neriman Nerimanov’un devlet adamı kimliğini inceleyen makalede birinci el 
kaynakları,  çok  sayıda  siyasi  belgeleri  ve  tarihi  olgular  temel  alan  yazara  göre, 
Nerimanov sovyet döneminde daha ziyade bir yazar, aydın ve devrimci olarak ele 
alınmış  ve  onun  devlet  adamı  kimliği  gözardı  edilmiştir.  Nerimanov’un  siyasi 
faaliyeti  iki  yönden  yanlış  şekilde  yorumlanmış,  komunistler  onu  milliyetçilikle, 
milliyetçiler  de  bolşeviklikle  suçlamışlar.  Nerimanov’un  bir  devlet  adamı  olarak 
milli devlet anlayışının araştırılmasının önemini vurgulayan yazar makalede onun 
milli komunist anlayışını, milli-kültürel gelişim ve din konusuyla ilgili tutumunu, 
Azerbaycan’ın  toprak  bütünlüğü  uğruna  verdiği  mücadeleyi  ve  Türkiye’yle 
ilişkilerin geliştirilmesine yaptığı katkıları incelemiştir.  
 
Anahtar kelimeler
: 
devlet  yapılanması,  türkçülük,  toprak  bütünlüğü, 
jeostratejik çıkarlar, bağımsızlık.  
 
 
 
 
 
- 40 - 

---