A f s e a fəLSƏFƏ

F
əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2 
 
 
dur. O, m
əqalə boyu dramaturqun əxlaq qanununun məzmunsuzluğunu əya-
ni  göst
ərmək üçün iki obrazlı ifadədən istifadə edir. Bunu o, Kantın təbiri 
il
ə, «biri keçi sağanda, o birinin keçinin altına gətirib xəlbir qoyması», yəni 
mü
əyyən ideyanın səmərəsizliyi ucbatından bəhrə verməməsi, hədər getmə-
si,  puça 
çıxması kimi, və ya «dağın siçan doğması», yəni böyük ideya uğ-
runda  mübariz
ənin  cılız,  əhəmiyyətsiz  nəticə  ilə  başa  çatması  kimi  səciy-
y
ələndirir.  
Bel
əliklə,  Plexanov  İbsenin  zəifliyini  onun  əxlaqdan  siyasətə  qalxa 
bilm
əməsində, əsərlərindəki simvolizm və ağıl elementinin tendensiyalılığa 
g
ətirib  çıxarmasında  görərək,  bunu  dramaturqu  yetişdirən  xırda  burjua 
mühiti il
ə əlaqələndirir.  
Halbuki h
əmin dövrdə xalqının, vətəninin azadlığı və tərəqqisi uğrun-
da  mübariz
ədə  insanları  çoxəsrlik  ətalətdən,  yuxudan  oyatmağa,  varlıları, 
yenic
ə yaranmış milli burjuaziyanı öz kasıb həmvətənlərinə maddi və mənə-
vi  c
əhətdən  himayə  etməyə  çağıran,  yəni  bir  növ  onları  mənəvi  cəhətdən 
saf
laşmağa  həvəsləndirən  N.Nərimanov  üçün  isə  İbsen  ideyalılığı  öz-öz-
lüyünd
ə böyük məna kəsb edirdi. 
Maraqlıdır ki, gənc N.Nərimanovun da ilk dram ciddi tənqidə məruz 
qal
mışdı.  Azərbaycanın  görkəmli  ədəbiyyat  tənqidçisi  Firidunbəy  Köçərli-
nin  «Novoe  obozrenie»  q
əzetində (7 iyun 1895-ci il) dərc etdirdiyi «Azər-
baycan 
komediyaları»  məqaləsində  (4, 35-42)  onun  «Nadanlıq»  dramının 
ge
niş  təhlilə  əsəslanan  tənqidi  bir  çox  cəhətdən  İbseni  Plexanov  tənqidinə 
b
ənzəyir. O, N.Nərimanovun, məsələn, bədbəxt kəndlilərin nadanlığını gös-
t
ərmək üçün «öz qara boyalarını əsirgəmədiyini», mollanı «sadəlövh və ax-
maq»,  m
ənfi  qəhrəmanları  hədsiz  «rəhmsiz  və  yırtıcı,  vəhşi», Azərbaycan 
zi
yalısını  «küt, fəaliyyətsiz və yazıq» surətlərdə təsvir etməsini, obrazların 
t
əbii  olmamasını,  ümumiyyətlə,  məişəti  düzgün  əks  etdirməməsini,  başqa 
sözl
ərlə,  əslində  elə  həmin  rəmziliyi,  tendensiyalılığı  tənqid  etmiş, «Azər-
baycan 
ədəbiyyatı» kitabında (Tiflis, 1903) (4, 43-84) isə onun ilk iki dra-
mının  zəif  cəhəti  kimi  onların  uğursuz  və  qeyri-təbii  sonluqla  bitməsini 
göst
ərmişdi. Bir çox tədqiqatçılar Firidunbəy Köçərlinin tənqidini «birtərəf-
li», «ifrat  t
ələbkarlıqla  yanaşma»  kimi  qiymətləndirmişlər.
1
  H
əqiqətən  də 
1
 
Teymur Əhmədov tamamilə haqlı olaraq yazır: «...Tənqidçinin N.Nərimanovun yara-
dıcılığına ümumiyyətlə birtərəfli, ifrat tələbkarlıqla yanaşması, onun istər bədii, istərsə də 
publisist 
əsərlərindəki mübariz ruhu, tendensiyalılığı dərk edə bilməməsindən, ictimiai-si-
 
- 46 - 
                                                 

---

N
əriman Nərimanov – 140 
 
h
ətta  «Bahadır  və  Sona»  povesti  barədə  o, «onun  (yəni  N.Nərimanovun) 
ağıllı nitqləri, xeyirxahlığın əhəmiyyəti haqda doğru fikirləri, mülahizələrin-
d
ə ardıcıllığı, dilin sadə və düzgünlüyü çox yaxşı təsir bağışlayır» deyirsə 
d
ə, guya burada da onun ilk pyeslərindəki kimi «ideya və istiqamətverici bir 
başlanğıcın» olmadığını vurğulayır. Bu fikirlə, əlbəttə, qətiyyən razılaşmaq 
olmaz.
1
  
N.N
ərimanov bədii yaradıcılığı kütlələrin şüuruna təsir etməyin güclü 
v
ə daha anlaşıqlı vasitələrindən biri hesab edərək, ona mövcud gerçəkliyin 
eyibl
ərini göstərmək, xalqı maarifləndirmək, elmi bilikləri yaymaq, ictimai 
şüuru  oyatmaq  məqsədilə  müraciət  etmişdi.  Məhz  həmin  səbəbdən  onun 
n
əsrinə və pyeslərinə bəzi hallarda bədii əsər üçün münasib sayılmayan, bə-
zi m
əqamlarda əsərin bədiiliyinə xələl gətirən bir üslub – mürəkkəb mətləb-
l
əri elm gözü ilə şərh edib aydınlaşdırmaq üslubu xasdır (2, 23). Lakin bu 
heç  d
ə onun ilk bədii əsərlərində  «ideyanın  yoxluğundan», və  yaxud hətta 
«ide
yalılığın çatışmaması»ndan deyil, əksinə təbliğ etdiyi, aşıladığı ideyanı 
daha 
qabarıq  nəzərə  çarpdırmaq  istəyindən  irəli  gəlirdi  və  bu  xüsusiyyəti 
başqalarında da görüb qiymətləndirməyi bacarırdı. O, İbsen haqqında yazır: 
«
Yazdığı  inşalara  artıq  diqqət  edib  bir  kəlmə,  ya  istehza  və  ya  bir  mətləb 
əbəs  yerə  işlətməyibdir.  Henrix  İbsen  zamana  müəllimi  olub,  qarelərini 
(
oxucularını)  həməvaxt  (həmişə)  doğru  yola  dəvət  edirdi».  Əslində  bu 
sözl
ərdə  N.Nərimanovun  öz  yazıçılıq  təcrübəsindən  gəldiyi  qənaət  və, 
ümumiyy
ətlə, bədii yaradıcılığın tələb-məqsədi öz əksini tapmışdır. 
yasi hadis
ələrə liberal münasibətindən irəli gəlirdi». (Teymur Əhmədov. Nəriman Nərima-
nov. Bakı, 1982, s.77). 
1
  Mirz
ə İbrahimov «Nadanlıq» pyesinin təhlili Firidunbəy Köçərlinin fikirlərinə tama-
mil
ə  zidd olması  ilə  diqqəti cəlb  edir:  O  yazır:  «Əsər  («Nadanlıq»)  öz  mövzu  dairəsində 
feodal k
əndinin səciyyəvi səhnələrini göstərir. Hadisələr və adamlar doğru, inandırıcı, yığ-
cam t
əsvir  olunur.  Əsərin süjeti vahid bir xətt üzrə  inkişaf  edir,  son  dərəcə  lakonikdir. 
Ümumiyy
ətlə, o dövr dramaturgiyamız əlavə süjet xətlərindən, paralel talelərdən, dramatik 
konfliktin şaxələnməsindən qaçırdı. Vahid bədii fikrə, vahid dramatik konfliktə meyil edir 
v
ə buna müvafiq hadisələr, surətlər seçirdi. Nərimanovun komediyası tamamilə bu üsulla 
ya
zılmışdır.  Lakonik  təsvir  yazıçıya  imkan  verir  ki,  o  öz  qayəsini, əsas bədii  fikri  ağıllı-
başlı qabartsın, oxucu və tamaşaçının diqqətini o fikirdən yayınmağa qoymasın. 
«Nadanlıq»  komediyasının əsas qayəsi cəhaləti, nadanlığı  atəşə tutmaqdır. ... Nərima-
nov süni, qeyri-t
əbii priyomlara əl atmır. Əsərdə hər şey adi həyatda olduğu kimi cərəyan 
edir. Tipl
ərin dili və düşüncə tərzi sadədir, onları hərəkətə sövq edən amillər təbii və həyati-
dir» (Mirz
ə  İbrahimov.  Böyük  inqilabçı  yazıçı.  s.3-17. // Nəriman Nərimanov.  Seçilmiş 
əsərləri. Bakı, Elm, 1973, s.9).  
 
- 47 - 
                                                                                                                            

---