A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
418
keçən terminlər elmin, texnikanın, incəsənətin mühüm və müxtəlif sahələrinə aiddir. Bu terminlər müxtəlif situasiyalarda, müxtəlif üslublarda işlədilir. Həm ayrı-ayrı obrazların dilində, həm də müəllif təhkiyəsində özünü göstərir. Ona görə də həmin terminlərin bir qismi ümumi orta bilik səviyyəsinə malik adamlara belə tanış olduğu halda, bəziləri ancaq bu və ya digər ixtisas sahəsində çalışan adamlar (mütəxəssislər) tərəfindən işlədilir. Odur ki, tərcümə dilində işlədilən terminləri şərti olaraq iki yerə bölə bilərik: 1. Hamı tərəfindən anlaşılan, başa düşülən terminlər. Belə terminlər əsasən aşağıdakılardır: – Hər gün görürsən ki, qonşularımızla bir yerdə oturub h ə d i s oxuyurdu (Ərəb hekayələri); P a s x a b a y r a m ı n d a Natalyaya təzə paltar tikdirmişdilər (M.Şoloxov); Q a r d e r o b l a r əzirdi, eşirdi insanları (V.Mayakovski); Yalnız a r t e l ç i «yox, müqəssir deyildir» – deyə təkid edirdi (L.Tolstoy). Bu nümunələrdə verilən hədis, pasxa bayramı, qarderoblar, artelçi sözləri orta savad dairəsinə məxsus adamlar tərəfindən başa düşülür. Belə terminlərin müəyyən qismi etnik səciyyəli olduğu üçün ümumişlək sözlər səciyyəsinə malikdir. Məsələn, hədis və pasxa bu qəbil- dəndir. Qarderob sözünün Azərbaycan dilində tam struktur-semantik ekvivalenti olmadığı üçün bu söz alınma kimi qəbul olunmuşdur. Artel sözü də ədəbi dilin lüğət tərkibinə daxil olan alınma sözlərdəndir. 2. Tərcümə ədəbiyyatının dilində işlədilib, başa düşülməsi nisbətən çətinlik törədən və yalnız aid olduğu sahələrin mütəxəssisləri tərəfindən işlədilən terminlər. Belə terminlərə, aşağıdakıları misal göstərmək olar: – Doğrusunu demək lazımdır, ç u d o t v o r e t s 1 axır vaxtlar 1 Çudotvorets – möcüzə yaradan. 419
nədənsə özünü göstərmirdi (V.Katayev); Behiştdir, min q a l u ş k i ötürür bir kərəmə (V.Mayakovski); Qızıl rəngli düymələri və çiynindəki s e n z e l l ə r l ə bir sülh hakimini xatırladırdı (M.Qorki); Anası dəhşətlə çığırır, atası öz u c a l ı ğ ı n ı 1 yerə tullayır (Ərəb hekayələri). Tərcümə ədəbiyyatı vasitəsi ilə dilimizin lüğət tərkibinə keçən terminlər məzmunca müxtəlif sahələrlə bağlıdır. Bunlardan ən çox diqqəti cəlb edən hərbi və ictimai-siyasi terminlərdir. Tərcümə dilində işlənən hərbi və ictimai-siyasi terminlərin böyük əksəriyyəti rus dilindən alınmışdır: – Valya deyirdi ki, Snequrko k o m m u n i s t p r o p a q a n - d a s ı aparmasını boynuna aldı (N.Ostrovski); Orada həm m e n ş e v i k l ə r , həm e s e r l ə r , həm k a d e t l ə r , həm də bizim inqilabi k o m i t e t i m i z hökm sürür (A.Çer.); D ö v l ə t k o o p e r a t i v i n i n sadiq keşikçisini rüsvay edib (V. Mayakovski) və s. Tərcümə ədəbiyyatı vasitəsi ilə dilimizin lüğət tərkibinə keçən hərbi və ictimai-siyasi terminlər struktur baxımından daha maraqlıdır. Həmin terminlərin bir hissəsinin kök və əsasları olduğu kimi saxlanılır, Azər- baycan dilinə məxsus şəkilçilər artırılır. Bunu aşağıdakı nümunələrdən də müşahidə etmək olur: – Bu, r e v o l - y u s i y a m ı z ı n möhkəm iradəsidir (V.Mayakovski); Pavel onun, özü dediyi kimi, «x ı r d a b u r j u a s t i x i y a s ı n a » qapılmasını bəyənmir (N.Ostrovski); Onların hamısını «notovçuluğa» qapılmaqda ittiham etməyi xüsusilə sevirdi (M.Qorki) . İctimai-siyasi terminlər geniş oxucu kütləsinin ideya- siyasi təfəkkürünün inkişafına müsbət təsir göstərir, onların
1 Uçalı – baş geyiminin bir hissəsi. Uçalı intiqam əhdi verəndə açıb tullayırlar. 420
dünyagöruşünü formalaşdırır Bədii ədəbiyyatda hadisələr müəyyən dövr hadisələri ilə bağlı olur. Həmin dövrə aid ictimai-siyasi hadisələr onların ifadə vasitəsi olan müəyyən terminlərlə verilir. Tərcümə ədəbiyyatında isə həmin dövr hadisələrinə aid terminoloji vasitələr əksərən orijinaldakına uyğun şəkildə saxlanır və müəyyən situativ koloriti canlandırır. Aşağıdakı misallarda bu tipli terminləri müşahidə etmək olur: – Doğrudur, e s e r f i r q ə s i n ə daxil olması ilə əlaqədar olaraq bu əməliyyat p a n a o m s o v n i k i bir qədər narahat edirdi (N.Ostrovski); Axı, tufta xalis b ü r o k r a t d ı , – deyə Olqa acıqlı-acıqlı söylənməyə başladı (N.Ostrovski); – Yaramaz p r o v o k a t o r bizi ələ verdi, gecə ikən hamımızı gəlib apardılar (N.Ostrovski); Açıq-aydın s a b o t a j etdiyi üçün dəmiryol meşə komitəsi rəhbərliyini işdən çıxarmaq, tədqiqat orqanlarına vermək… (N.Ostrovski); Kəndlilik onu proletar p s i x o l o j i s i n d ə n ayırmırmı? (N. Ostrovski); Soldatlar, b o l ş e v i k l ə r i müdafiə edin, onlar xain çıxmayacaqlar! (N.Ostrovski). Bu cümlələrdə eser firqəsi, bürokrat, provokator, sabotaj, proletar psixologiyası, bolşevik ictimai-siyasi terminləri ilə qarşılaşan oxucu onların ifadə etdiyi mənanı dərk etməyə çalışır və bununla da oxucuda ictimai fəallıq, siyasi dünyagörüş formalaşır. Bir məsələni qeyd etmək lazımdır ki, son vaxtlar təkcə tərcümə ədəbiyyatı vasitəsi ilə deyil, dikər əlaqələrlə, vasitələrlə də dilimizin lüğət tərkibinə ictimai-siyasi terminlər daxil olur. Həmin terminlərin şərhi, izahı, seman- tikası, orfoqrafiya və orfoepiyası ilə bağlı mükəmməl bir lüğətə böyük ehtiyac hiss olunur. Xatırladaq ki, 1907-ci ildə görkəmli bəstəkar Üzeyir Hacıbəyovun nəşr etdirdiyi «Turki-rusi və rusi-türki lüğət» əsəri mətbuat, xüsusən Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|