A. MİRZƏcanzadə. Z.ƏHMƏdov, R. Qurbanov
Yüklə 3,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Neftin özlülüyü.
152
Şəkil II. 5 Şəkil II. 6
Bəzən qazların hidrat yaratma şərtləri II. 5 şəklində göstərilmişdir. Bu şəkildə əyrilər hidrat (su buxarı ilə doymuş qazların) yaranmasını müəyyən edən müvazinət əyriləridir. Şəkildən görünür ki, hər komponent (qaz) hidrat yaranan kritik temperatura (A nöqtələri) malikdir. Belə ki, kritik temperaturdan böyük temperaturda hidrat yaranmır. Ən böyük kritik temperatur kükürd qazına aiddir (t = 29,5°C). Deməli, kükürd qazı, hidrat əmələ gətirən ən fəal qazlardan biridir.
Qazın tərkibində ağır komponentlər artdıqca hidratyaratma təzyiqi də azalır. Bundan başqa, hidrat əmələ gəlməsinə qazın tərkibindəki azot və hidrogenin (hidrat yaratmayan qazlar) miqdarı da təsir göstərir. Belə qazların miqdarı artdıqca hidratyaratma təzyiqi çoxalır (məsələn, qazın tərkibində azot və hidrogenin miqdarı 50% - dənolduqda hidrat yaranmır).
153
Təbii qazların hidratyaratma qabiliyyətini xarakterizə edən əyrilər II. 6 şəklində göstərilmişdir. Bu əyrilərdən istifadə edərək real şərait üçün hidratyaratma şərtini təxmini müəyyən etmək olar.
Təbii qazların hidratyaratma şərtini aşağıdakı üsullarla yoxlamaq olar: 1)
II. 6 şəklindən istifadə etməklə;
2) müxtəlif tərkibi qazlar üçün məlum olan empirik düsturlarla;
3) tarazlıq sabitlərindən istifadə etməklə; 4) təcrübə sınaqları ilə.
Birinci üsul bu üsulların ən sadəsidir. Məlumdur ki, mineral yanacaqlar yer qatında karbon (daş kömür və şistlər) və karbohidrogenlər (neft və qaz yataqları) şəklində toplanmışdır. Elm və ptraktikada belə bir fikir hökm sürürdü ki, molekulyar çəkisi 60-dan çox olan karbohidrogenlər maye şəklində, yüngüllər isə qaz şəklində olur. Lakin ilk dəfə akad. A. A. Trofimuk və b. tərəfindən aşkar edilmişdir ki, təbii qazlar müəyyən termodinamik şəraitdə layda yerləşərək qaz-hidrat yataqlarını təşkil edir. Qeyd etmək lazımdır ki, belə yatağın məsamələrinin vahid həcmində qazın miqdarı adi qaz yataqlarındakından xeyli çox olur. Hidrostatik təzyiq alında +25°C temperatur şəraitinə qədər qaz lay suyu ilə qarışaraq bərk maddəyə çevrilir.
Fiziki xüsusiyyətləri cəhətdən qaz-hidrat yataqları qaz yataqlarından kəskin fərqlənir. Bu cür layların elektrik keçiricilik qabiliyyəti adi qaz yataqlarından xeyli yüksəkdir. Qaz-hidrat yataqları, adətən, uzun illərdən bəri əbədi donmuş süxurlarda yerləşir. Belə yataqlara ölkəmizin ərazisinin 50%-dən çox planetimizin quru sahəsinin 4 1 hissəsində və dünya okean sahəsinin 90%-dən çox hissısində rast gəlmək olar. Hesablamalara CCRİ-nin quru sahəsində yerləşən qaz-hidrat yataqlarındakı qazın ehtiyatı 10 trilyon kubmetrə yaxındır (1970-ci ilə görə CCRİ-də kəşf olunmuş yataqların qaz ehtiyatları 12 trilyon kubmetr olmuşdur).
154
Belə yataqların əsas istismar üsulu, layda bərk halda olan hidratın qaz şəklinə çevrilməsidir. Bunun üçün layda ya təzyiqi azaltmaq, ya temperaturu artırmaq (laya istiliklə tətir etmək) və ya laya qazın sudan ayrılmasını gücləndirən katalizatorla təsir etmək lazımdır.
Neftin sıxlığı. Neftin atmosfer şəraitində sıxlığı 730-1060 kq/m
3 arasında dəyişir. Neftin lay şəraitindəki sıxlığı onun atmosfer şəraitindəki sıxlığından temperaturun, təzyiqin və neftdə həll olan qazın hesabına az olur. Elə neftlər də məlumdur ki, onun lay şəraitindəki səxlığı 500 kq/m 3 olduğu halda, atmosfer şəraitindəki sıxlığı 800 kq/sm 3 alınır. Neftdə həll olmuş qazlar sıxlığına eyni cür təsir göstərmir. Məsələn, neftdə metan, propan və etilen həll olarsa, təzyiq artdıqca onun sıxlığı azalar, azot və ya karbon qazı həll olarsa, əksinə artar. Təzyiqin qiyməti doyma təzyiqindən böyük qiymətlər aldıqda isə neftin sıxlığı çoxalır (şəkil II. 7, 1-T =343,1 K-də Axtır, 2-T=361,1 K-də Novadmitriyevski nefti üçün çıxarılmışdır).
Şəkil II. 7 155
Neftin özlülüyü. Neftin quyudibinə axmasına neftin özlülüyü bilavasitə böyük təsir göstərir, yəni neftin özlülüyü nə qədər az olarsa, onun quyudibinə axma sürəti də bir o qədər artır. Atmosfer şəraitində qazsız neftin özlülüyü böyük həddə dəyişir. Neftin lay şəraitində özlülüyü, miqdarından aslılı olaraq dəyişir. Belə ki, temperaturun artması ilə neftin özlülüyü azalır, neftdə qaz həll olduqda isə özlülüyü daha da azalır. Ona görə də neftin atmosfer və lay şəraitindəki özlülükləri fərqli olur. Məsələn,Bakı neft yataqlarından alınmış neftin lay şəraitindəki özlülüyü onun atmosfer şəraitindəki özlülüyündən 4 dəfə, Novodmitriyevski nefti üçün 10 dəfə, Romaşkin nefti üçün 5,5 dəfə az olmuşdur.
Təzyiq doyma təzyiqinə qədər böyüdükdə neftin özlülüyü azalır və onun ən kiçik qiyməti doyma təzyiqində olur (şəkil II. 8). Təcrübələr göstərir ki, təzyiqin doyma təzyiqindən başlayaraq artması neftin özlülüyünü artırır.
Neftin özlülüyünün temperaturdan və həll olmuş qazın miqdarından asılı olaraq dəyişməsi II. 9 şəklində verilmişditr. əyridəki təzyiqlər doyma təzyiqləridir. Qeyd etmək lazımdır ki, müxtəlif qazlar neftin özlülüyünə müxtəlif cür təsir göstərir. Məsələn, karbohidrogen qazlarının molekulyar çəkisi artdıqca, neftin özlülüyü də azalır. Lakin neftdə azot həll olduqda onun özlülüyü artır.
Neftin lay şəraitinə uyğun özlülüyü, yüksək təzyiqli viskozimetr vasitəsilə təyin edilir. Bu viskozimetrlərdə neftin lay nümunəsi tədqiq edilir. Yüklə 3,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|