Amaras monastırı (IV əsr) – Maçqalaşen kəndi (İNV № 246)
İŞĞAL ALTINDAKI
TARİXİ-DİNİ
ABİDƏLƏRİMİZ
86
Alban məbədi (XII əsr) – Sitoraşen kəndi (İNV № 247)
Alban məbədi (675-ci il) – Tağavard kəndi (İNV № 248)
Bağır xan məbədi (XII əsr) – Niki kəndi (İNV № 250)
Alban kilsəsi (IV-V əsr) – Axullu kəndi
Məbəd (XIV əsr) – Dolanlar kəndi (İNV № 4315)
Məbəd – Ataqud kəndi (İNV № 4316)
Kilsə (XVII əsr) –Tağavard kəndi (İNV № 4318)
Məbəd (XVIII əsr) – Hadrut qəsəbəsi (İNV № 4319)
Məbəd (XIII əsr) – Tuğ kəndi (İNV № 4320)
Məbəd (1747-ci il) – Tuğ kəndi (İNV № 4321)
Ağ kilsə (XVII əsr) – Vəng kəndi (İNV № 4323)
Məbəd (1664-cü il) – Gəngər kəndi (İNV № 4324)
Məbəd (XVII əsr) – Sakuri kəndi (İNV № 4325)
Məbəd (XVII əsr) – Sur kəndi (İNV № 4326)
Məbəd – Xsaberd kəndi (İNV № 4328)
Məbəd – Tağaser kəndi (İNV № 4329)
Kilsə (XX əsr) – Arakül kəndi (İNV № 4330)
Məbəd (XVIII əsr) – Domi kəndi (İNV № 4331)
Məbəd (XIX əsr) – Şaqah kəndi (İNV № 4332)
Məbəd (1896-cı il) – Noraşen kəndi (İNV № 4333)
Məbəd – Banazur kəndi (İNV № 4334)
Məbəd (XIX əsr) – Kermaçuk kəndi (İNV № 4335)
Məbəd (XIV əsr) – Qoçbəy kəndi (İNV № 4336)
Məbəd – Çıraquz kəndi (İNV № 4337)
Məbəd –Xırmançıq kəndi (İNV № 4338)
Məbəd – Anaku kəndi (İNV № 4339)
Məbəd (1698-ci il) – Ağcakənd kəndi (İNV № 4340)
Məbəd (XVII əsr) – Zamzur kəndi (İNV № 4341)
Məbəd – Məlikcanlı kəndi (İNV № 4342)
Məbəd – Bulutan kəndi (İNV № 4343)
Məbəd – Edilli kəndi (İNV № 4344)
Məbəd – Düdükçü kəndi (İNV № 4345)
Məbəd – Ağbulaq kəndi (İNV № 4346)
Məbəd – Tək kəndi (İNV № 4347)
Məbəd (XVII əsr) – Azıx kəndi (İNV № 4348)
Məbəd (XIX əsr) – Bünyadlı kəndi (İNV № 4349)
XOCAVƏND RAYONU
87
Məbəd – Daşbaşı kəndi (İNV № 4350)
Məbəd (XIII əsr) – Dolanlar kəndi (İNV № 4351)
Albanberd kilsəsi – Qarakənd kəndi (İNV № 4353)
Məscid – Muğanlı kəndi
Alban kilsəsi – Üçoğlan kəndi
Albanberd kilsəsi – Qarakənd kəndi
Alban kilsəsi – Qızılqaya ərazisi
Ziyarətgahlar
Türbənin sərdabə hissəsi (XII-XIV əsrlər) – Dolanlar kəndi (İNV №
4352)
Türbə (XVII əsr) – Xocavənd qəsəbəsi (İNV № 4317)
Türbə - Xatek kəndi (İNV № 4354)
Cəfat piri – Məstəqalar kəndi
Şaqax piri – Şaqax kəndi
Mir Mehdi Xəzanın türbəsi – Tuğ kəndi
Cicim ocağı – Xocavənd qəsəbəsi.
Pir – Qaradağlı kəndi
Pir - Xocavənd kəndi
Pir – Salatəkin kəndi
Sitayiş ocağı – Salatəkin kəndi
Bəhrəmli piri – Bəhrəmli ərazisi
Niyyət piri - Bəhrəmli ərazisi
Seyid Rza günbəzi (XIV əsr) – Muğanlı kəndi
Rzaqulubəy günbəzi (XIV əsr) - Axullu kəndi
Seyid Musa günbəzi – Nərgiztəpə ərazisi
Aşıqlı qəbiristanlığında qoşa günbəz – Xocavənd kəndi
Tarixi memarlıq abidələri
Nərgiztəpə yaşayış yeri (ilk və orta tunc dövrü) - Xocavənd
şəhərindən şərqdə (İNV № 1116)
Nekropol (son tunc və ilk dəmir dövrü) – Dolanlar kəndi (İNV № 1117)
Tağlar mağarası (daş dövrü) – Tağlar kəndi (İNV № 1118)
Qala - Sur kəndi (İNV № 236)
İŞĞAL ALTINDAKI
TARİXİ-DİNİ
ABİDƏLƏRİMİZ
88
Qala (III əsr) – Tağavard kəndi (İNV № 249)
Ərgüşən qalası – Axullu kəndi
Qədim yaşayış məskəni olan Azıx mağarası – Salatəkin kəndi
Qala – Çanaxçı kəndi (İNV № 4327)
Amaras qəsr kompleksi
Qarabulaq məbədi
Azıx mağarası
XOCAVƏND RAYONU
89
ZƏNGİLAN RAYONU
XIX əsrin əvvəllərində Rusiyanın Qafqazı işğal etməsindən sonra
yeni inzibati ərazi bölgüsü aparılmışdır. Bölgü nəticəsində Zəngəzur
qəzası Gəncə quberniyasına tabe edilmiş, Sisyan, Qafan, Mehri, Zəngilan,
Qubadlı və Laçın buraya daxil olunmuşdur. Zəngilanın ərazisi şərqdən
Həkəri çayından Mehri dağ silsiləsinə qədər olan ərazini əhatə edir.
1920-ci ilin 28 aprel işğalından sonra bolşeviklərin köməyi ilə qədim
türk torpaqları hesabına ilk dövlətlərini quran ermənilər Zəngəzur
qəzasını işğal etmişlər. Bu zaman bolşevik Rusiyasının təkidi ilə Zəngəzur
Azərbaycanın əlindən alınaraq Ermənistana birləşdirilmişdir. Nəticədə,
qəzanın yuxarı hissəsi Ermənistanın, Laçın, Qubadlı və Zəngilan bölgələri
isə Azərbaycanın tərkibində qalmışdır.
Zəngilan rayonu 1930-cu ildə yaradılmışdır. Rayonun sahəsi 707
kvadrat kilometrdir. Ərazisinə bir şəhər, 6 qəsəbə, 78 kənd daxil-
dir. Zəngilan rayonu 29 oktyabr 1993-cü ildə təcavüzkar Ermənistan
tərəfindən işğal olunmuşdur. İşğal nəticəsində rayon ərazisindəki onlar-
la milli və tarixi-dini abidə talan olunmuşdur.
Zəngilan rayonu Azərbaycanın özünəməxsus tarixi keçmişə malik
bölgələrindəndir. Rayon ərazisindən axan Şərəkə çayının hövzəsində
özünün tarixi ornamenti ilə seçilən onlarla türbə vardır. Bunlardan
Zəngilan rayonunun Məmmədbəyli kəndində yerləşən səkkizguşəli
Yəhya ibn Məhəmməd türbəsi (1304-1305) öz memarlıq-konstruktiv
formasına görə seçilir. Türbənin ətrafında orta əsr qəbiristanlığı yerləşir.
Türbədən bir qədər aralıda Şeyxzadə Şeyx Abd as-Salam ibn Şeyx Qiyas
əd-Dinin (759 h. - 1358 il) məzarı yerləşir. Türbənin ətrafında şeyxin
davamçılarının pərakəndə şəkildə başdaşıları mövcuddur. Yazıların po-
liqrafik xüsusiyyətlərinə, bədii tərtibatına görə Şıxbaba Qədiriyyə sufi
xanəgahının fəaliyyət dövrünü XIII-XIV əsrlərə aid etmək olar. Bu
ərazilərdə XIII-XIV əsrə aid sənduqə, başdaşı formalı, qoç, at heykəlli
qəbirdaşları ərəb, fars, Azərbaycan dilli yazılarla və müxtəlif relyeflərlə
Azərbaycan xalqının həyatının, məişətinin müxtəlif tərəflərini əks etdirir,
xalqın tarixinə, toponimikasına, xalq təbabətinə, etnogenez məsələlərinə
aydınlıq gətirir, Azərbaycanın orta əsr mədəni həyatına dair bir sıra
məsələləri işıqlandırır.
Zəngilan rayonu
Azərbaycanın
özünəməxsus tarixi
keçmişə malik
bölgələrindəndir.
Rayon ərazisindən
axan Şərəkə çayının
hövzəsində özünün
tarixi ornamenti ilə
seçilən onlarla türbə
vardır.
İŞĞAL ALTINDAKI
TARİXİ-DİNİ
ABİDƏLƏRİMİZ
90
Məmmədbəyli kəndindəki türbə səkkizbucaqlı şəklində tikilib və yu-
xarısı piramidalı günbəzlə tamamlanır. Divarları xaricdən və daxildən
yonulmuş daşla çox səliqəli formada üzlənib. Türbənin sərdabə hissəsi
içəridən kvadrat planda tikilib. Türbənin giriş qapısının üstündə nəsx
xətti ilə yazılmış ərəbcə kitabə var. Həmin kitabədə Qurandan ayə,
türbənin kimə məxsus olduğu və nə vaxt tikildiyi qeyd edilib. Kitabədəki
mətnə görə, bu, Yəhya ibn Məhəmməd əl-Həcc Seyid Əlinin türbəsidir.
XIV əsrdə yaşamış məşhur coğrafiyaşünas və tarixçi Həmdullah
Qəzvininin yazdığına görə, Zəngilanın əsası hicri tarixinin 15-ci ilində,
yəni 636-cı (637) ildə qoyulub. Deməli, Zəngilanın təqribən 1400 ilə ya-
xın yaşı var. Rayonun ərazisində Xudafərin su qovşağının yaradılması
ilə əlaqədar olaraq, burada 1974-cü və 1979-cu illərdə arxeoloji qazın-
tı işləri aparılıb. Məlum olub ki, ərazi memarlıq abidələri ilə zəngindir.
Bunlardan biri Şərifan kəndində yerləşən Şəhri-Şərifan (və ya Şəriban,
Şabran) abidəsidir. Bu abidənin böyük bir hissəsini Həkərə çayı yu-
yub aparmışdır. Şəhər qalığının ərazisi 9 hektara yaxındır, təbii, coğra-
fi və strateji baxımdan əlverişli mövqedə yerləşib, qərbdən dağ silsiləsi,
şərqdən Həkərə çayının sıldırım sahili ilə əhatə olunmuşdur. Aparılan
tədqiqat zamanı şəhər ətrafında iki qəbiristanlığın olduğu müəyyən edi-
lib. Onlardan biri şəhərin varlı əhalisinə məxsus sərdabə tipli qəbirlərdən
ibarətdir. Bu qəbiristanlıq təqribən 1 km şimalda yüksək dağın döşündə
salınıb. Onlar ağ daşla inşa edilib, əksər hallarda qapı üstü və ya mehrab-
vari hissədə həndəsi formada naxışlanıb. İkinci qəbiristanlıq isə şəhərin
cənub-qərbində olub, üstü dirəklərlə örtülən qəbirlərdən ibarətdir. Hər
iki qəbiristanlıqda dəfnetmə İslam şəriətinə uyğun aparılıb.
Şərifanda aparılan qazıntılar zamanı xeyli miqdarda maddi-
mədəniyyət qalıqları aşkar edilib. Arxeoloji materiallara əsasən, şəhər
tipli yaşayış məskəni olan Şərifan XIV əsrdə salınmış və XVII əsrə kimi
burada intensiv yaşayış olmuşdur.
Tarixi-dini abidələri
İmam Hüseyn məscidi (XVII əsr) – Zəngilan şəhəri
Məscid (XIX əsr) – Zəngilan kəndi (İNV № 5287)
Məscid (XIX əsr) – Malatkeşin kəndi (İNV № 5288)
Məscid (XIX əsr) – Qırıq Muşlan kəndi (İNV № 5289)
XIV əsrdə yaşamış
məşhur coğrafiyaşünas
və tarixçi Həmdullah
Qəzvininin yazdığına
görə, Zəngilanın əsası
hicri tarixinin 15-ci
ilində, yəni 636-cı
(637) ildə qoyulub.
ZƏNGİLAN RAYONU
91
Məscid (XIX əsr) – Muşlan kəndi (İNV № 5292)
Məscid (XIX əsr) – Rəzdərə kəndi
Alban kilsəsi –Xanazor kəndi
Alban kilsəsi – Yeməzli kəndi
Ziyarətgahları
Səkkizguşəli türbə (XIV əsr) – Məmmədbəyli kəndi (İNV № 391)
Ziya Baba ocağı – Ağkənd kəndi
Xanazur türbəsi – Bartaz kəndi
Xanazor piri – Bartaz yaxınlığında
Soltan Heydər piri – Bartaz dağında
Günqışlaq piri – Günqışlaq kəndi
İzzə piri – Hacıllı kəndi
Hacallı (Hacıallı) günbəzi – Hacıllı kəndi
İŞĞAL ALTINDAKI
TARİXİ-DİNİ
ABİDƏLƏRİMİZ
92
Buqakar piri – Leyfaz kəndi
Məlikli Hacı Mir Məhəmməd ocağı –
Məlikli kəndi
Veysin piri – Pirveyis kəndi
Seyid Musa ocağı – Sobu kəndi
Qaradağlı piri – Şəfibəyli kəndi
Yal piri – Vejnəli kəndi
Yel piri – Vejnəli kəndi
Soltan ocağı – Yeməzli kəndi
Şəhid Məhəmməd yeri – Yeməzli kəndi
Dəvəcüneyt piri – Zəngilan şəhəri
Məmməd bəyin türbəsi – Məmmədbəyli kəndi
Tarixi memarlıq abidələri
Şərifan abidələri (IX-XVI əsrlər) – Şərifan
kəndi (İNV № 1824)
Şəhri Şərifan yaşayış yeri (orta əsrlər) – Ha-
callı kəndi (İNV № 6060)
Ağca Aşıq yaşayış yeri (orta əsrlər) – Qumlaq
kəndi (İNV № 6061)
Qız qalası (orta əsrlər) – Qumlaq kəndi (İNV
№ 6062)
Qəsr qalası (orta əsrlər) – Oxuçuçayın Araza
töküldüyü yerdə (İNV № 6063)
Sərdabə (XIII əsr) – Şərikan kəndi
Sərdabə (XIV əsr) – Yenikənd kəndi
Hacallı dairəvi bürcü (XIV əsr) – Hacallı
kəndi (İNV № 5291)
Körpü (XIX əsr) – Hacallı kəndi (İNV №
5290)
Hacalı qülləsi (XIV əsr) – Məmmədbəyli
kəndi (İNV № 1825)
Nekropol (e.ə VI-IV əsrlər) – Quyudərə
Xəştab kəndi (İNV № 1826)
Küp qəbirlər
(b.e.ə. IV-II əsr-
lər) – Ye
məzli
kəndi
Koroğlu daşı
(VII-VIII əsrlər)
– Ağ oyuq düzü
Bartaz Qız qalası
(XIV əsr) – Bar-
taz kəndi
Şərifan sər da bə-
si (XII əsr) – Şə-
rifan kəndi
Tağlı körpüsü
(XVI əsr) – Sobu
kəndi
Yəhya ibn Mə-
həm məd əl-Ho-
ca məqbərəsi –
Məmmədbəyli kəndi
NAXÇIVAN MUXTAR
RESPUBLİKASI,
SƏDƏRƏK RAYONU
Yaşayış yeri və qalası (e.ə. II minillik) – Kərki
kəndi (İNV № 1955)
Kərki nekropolu (e.ə. II minillik) – Kərki
kəndi (İNV № 1956)
93
NAXÇIVAN MUXTAR
RESPUBLİKASI,
SƏDƏRƏK RAYONU
QAZAX RAYONU
Məbəd (V-VIII əsrlər) – Yuxarı Əskipara kəndi (İNV № 281)
İŞĞAL ALTINDAKI
TARİXİ-DİNİ
ABİDƏLƏRİMİZ
94
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT
1. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2 avqust 2001-ci il
tarixli, 132 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş “Dünya əhəmiyyətli
daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin siyahısı”, “Ölkə əhə-
miyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin siyahısı” və “Yerli
əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin siyahısı”
2. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. “Azərbaycan” cildi. Bakı, 2007.
3. “Azərbaycan – İslam mədəniyyətinin incisi” Azərbaycan Respub lika-
sının Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi, Dialoq və Əməkdaşlıq
uğrunda İslam Konfransı Gənclər Forumu, Mega basım, 2013.
4. Faiq İsmayılov, “Tarix və mədəniyyət abidələri; qorunması, istifadəsi
və bərpası barədə təlimatlar”, “Nurlar” Nəşriyyat-Poliqrafiya
Mərkəzi, Bakı, 2013.
5. Faiq İsmayılov, “Məcburən erməniləşdirilmə”, Bakı, 2009.
6. Əziz Ələkbərli, “Qərbi Azərbaycan abidələri”, Bakı, 2007.
7. Əliheydər Zülfüqarov. “Dövlət və din” ictimai fikir toplusu. Fevral
2015 tarixli 02 (31) sayı.
8. Hidayət Orucov, “Azərbaycanda din; ən qədim dövrdən bu günədək”.
Bakı, 2012.
9. Qurani-Kərim Məali, Azərbaycan dilinə tərcümə edənlər:
Z.M.Bünyadov, V.M.Məmmədəliyev, İpək yolu nəşriyyatı, 2007.
10. İncil (Əhdi Cədid), Bibliya tərcümə institutu, 1993.
11. Nahid Məmmədov. Güllələnən abidələr: Şuşa. “Cəmiyyət və din”
qəzeti. Bakı, 04 saylı, 28 may-03 iyun 2009-cu il tarixli nömrəsi.
12. Nahid Məmmədov. Güllələnən abidələr: Xocavənd. “Cəmiyyət və
din” qəzeti. Bakı, 05 saylı, 04-10 iyun 2009-cu il tarixli nömrəsi.
95
İSTİFADƏ OLUNMUŞ
ƏDƏBİYYAT
13. Nahid Məmmədov. Güllələnən abidələr: Xocalı. “Cəmiyyət və
din” qəzeti. Bakı, 06 saylı, 11-17 iyun 2009-cu il tarixli nömrəsi.
14. Nahid Məmmədov. Güllələnən abidələr: Laçın. “Cəmiyyət və din”
qəzeti. Bakı, 07 saylı, 18-24 iyun 2009-cu il tarixli nömrəsi.
15. Nahid Məmmədov. Güllələnən abidələr: Kəlbəcər. “Cəmiyyət
və din” qəzeti. Bakı, 08 saylı, 25 iyun-01 iyul 2009-cu il tarixli
nömrəsi.
16. Nahid Məmmədov. Güllələnən abidələr: Cəbrayıl. “Cəmiyyət və
din” qəzeti. Bakı, 09 saylı, 02-08 iyul 2009-cu il tarixli nömrəsi.
17. Nahid Məmmədov. Güllələnən abidələr: Ağdam. “Cəmiyyət və
din” qəzeti. Bakı, 10 saylı, 09-15 iyul 2009-cu il tarixli nömrəsi.
18. Nahid Məmmədov. Güllələnən abidələr: Zəngilan. “Cəmiyyət və
din” qəzeti. Bakı, 12 saylı, 23-29 iyul 2009-cu il tarixli nömrəsi.
19. Nahid Məmmədov. Güllələnən abidələr: Füzuli. “Cəmiyyət və
din” qəzeti. Bakı, 14 saylı, 06-12 avqust 2009-cu il tarixli nömrəsi.
20. Nahid Məmmədov. Güllələnən abidələr: Qubadlı. “Cəmiyyət və
din” qəzeti. Bakı, 15 saylı, 13-19 avqust 2009-cu il tarixli nömrəsi.
21. Rəşid Göyüşov, “Azərbaycanda xristian abidələri” Bakı, 1988.
22. www.az.wikipedia.org
23. www.youtube.com
24. www.echo.az
25. http://vandalism.preslib.az
26. http://www.scwra.gov.az
Йыьылмаьа верилмишдир: 12.03.2015
Чапа имзаланмышдыр: 23.04.2015
Няшрин юлчцсц: 70х100 1/12
Физики чап вяряги: 8,0
Сифариш: 038/15. Сайы: 500 ядяд.
Бакы, Az1122, Зярдаби пр. 78 / Тел: 4977021
Faks: 4971295 / Е-почту: office@nurprint.com
НЯШРИЙЙАТ-ПОЛИГРАФИЙА МЯРКЯЗИ
Суьра ОСМАНОВА
Елнур ЯЩМЯДОВ
Фяхри ВЯЛИЙЕВ
Сядагят КЯРИМОВА
Nяшриййат рedaktorу:
Техники редактор:
Бядии редактор:
Сящифяляйиъи:
Nahid Məmmədov
İŞĞAL ALTINDAKI
TARİXİ-DİNİ
ABİDƏLƏRİMİZ
“DİGİTALS MEDİA” ŞİRKƏTİNİN
SİFARİŞİ İLƏ ÇAP OLUNUB.
Dostları ilə paylaş: |