Abuzər Xələfov

“Kitabxana-İnformasiya Elmləri: tədris və təcrübədə yeni çağırışlar”  
Beynəlxalq elmi konfransının materialları 
 
 
- 38 - 
nazirliklərin  deyil,  bütün  dövlət  qurumlarının,  o  cümlədən,  kitabxanaların  saytlarının,  veb 
kataloqlarının vahid, təhlükəsiz serverdə saxlanılmasına olan ehtiyacı artırır. 
Nitqin tanınması və mətnin nitqə çevrilməsi sistemi ilə elektron kataloqun yaradıl-
ması və istifadəsi iĢinin uzlaĢdırılması 
Müasir  dövrümüzdə  elektron  kataloqlaın  yaradılması  işində  nitqin  tanınması  sistemin-
dən  faydalanmaqla,  müvafiq  prosesin  xeyli  sürətlənməsinə  nail  olmaq  mümkündür.  Nitqin 
tanınması  sistemi  dedikdə,  mikrofona  deyilmiş  nitqi,  kompüterdə  yazıya  çevirən  proqram 
nəzərdə tutulur. Belə sistemlər, kompüterlərin, avtomobillərin, robotların və digər qurğuların 
(məsələn, məişətdə istifadə edilən qurğuların) Azərbaycan dilində daha təbii və asan yolla—
nitq vasitəsilə idarə olunmasını təmin edə bilər. Bununla yanaşı, nitqin tanınması sistemindən 
elektron  kataloqun  yaradılması  işində  də  tam  səmərəli  şəkildə  yararlanmaq  olar.  Aydın 
məsələdir ki, biblioqrafik yazının əl üsulu ilə, yəni klaviaturanın köməyilə AKİS-ə Sisteminə 
daxil edilməsi, nitqin tanınması sistemi ilə daxiletmədən qat-qat çox vaxt tələb edən prosesdir. 
Kataloqlaşdırıcı,  biblioqrafik  yazını  üzündən  oxumaqla,  nitqin  tanınması  sistemi  vasitəsilə 
elektron  kataloqa  daha  sürətlə  daxil  edə  bilər.  Əgər  bir  biblioqrafik  yazının  klaviatura  ilə 
elektronlaşdırılması üçün orta hesabla 2-4 dəqiqə vaxt sərf olunursa, nitqin tanınması sistemi 
vasitəsilə  bunu  30-40  saniyə  ərzində  yerinə  yetirmək  mümkündür.  Bu  isə  öz  növbəsində, 
təklifimizin  səmərəliliyinə  dəlalət  edir.  Yaxın  gələcəkdə  Azərbaycan  kitabxanalarında  elek-
tron kataloqların nitqin tanınması sistemi vasitəsilə yaradılması işinə başlanıla bilər. Belə ki, 
artıq bunun üçün Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları nazirliyinin dəstəyilə ―Dilmanc‖ adlı 
nitqin tanınması sistemi yaradılır. ―Dilmanc‖ nitqin tanınması sistemi, Azərbaycan dili üçün 
ilk  nitqin  tanınması  sistemidir.  Yaradılmaqda  olan  bu  sistem,  maşın  tərcüməsi  sisteminin 
tərkib hissəsi olmaqla yanaşı, həmçinin digər proqramlara da mətni mikrofon vasitəsilə daxil 
etməyə imkan verəcək. Lakin Azərbaycan dilinin morfoloji cəhətdən zəngin olması—bir söz 
kökünə şəkilçilər artırmaqla çoxlu sayda sözlər düzəltməyin mümkünlüyü—nitqin tanınması 
sistemlərinin yaradılmasında bir sıra çətinliklər yaradır. Şübhəsiz ki, sistemin tam şəkildə fəa-
liyyətə başlaması, daha dərin elmi araşdırma, elmi analiz tələb edir. Bütün bunlara baxmaya-
raq, artıq sistemin  pilot variantı elmi  ictimaiyyətin,  dilçilərin, filoloqların,  texnoloqların,  ki-
tabxanaçı  və  tərcüməçilərin  müzakirəsinə  verilib.  Nitqin  tanınması  sisteminin  mövcudluğu 
gələcəkdə nitqin nitqə sinxron tərcüməsi sisteminin yaradılmasına da imkan verəcək. Belə ki, 
mikrofona  deyilmiş  mətn  avtomatik  yazıya  çevrilərək  maşın  tərcüməsi  proqramına  ötürülə-
cək.  Proqram  mətni  tərcümə  etdikdən  sonra  isə,  mətnin  səsləndirilməsi  (yazılı  mətnin  nitqə 
çevrilməsi)  sistemi  vasitəsilə  yenidən  nitqə  çevriləcək.  Əgər  Azərbaycan  kitabxanalarında, 
əksinə, yazılı mətni nitqə çevirən sistemlər də tətbiq olunarsa, bu bir sıra problərin həllinə yol 
açar.  Xüsusi,  marqinal  oxucu  qruplarının—görmə  qabiliyyəti  olmayan  və  ya  məhdud  olan 
oxucuların  kitabxanalardan  istifadə  edə  bilməsi  (elektron  kataloqa  müraciət  etməsi)  reallığa 
çevrilə bilər. Doğrudur, bu sahədə Mehriban xanım Əliyevanın rəhbərliyi ilə Heydər Əliyev 
Fondu ciddi işlər görür  və uğurlu nəticələr əldə  olunur. Məhz Fondun təşəbbüsü ilə gözdən 
əlil olan oxuculara, Brayl əlifbası ilə yeni tipli klaviatura və nəşrlər təqdim olunur, görüntünü 
dəfələrlə  böyüdən  xüsusi  qurğular  vasitəsilə  mütaliə  şəraiti  yaradılır.  Bu  işlər,  həm  gərgin 
əmək, həm çox vaxt, həm də külli miqdarda maliyyə vəsaiti tələb edir. Haqqında danışdığımız 
sistem  yaradılarsa,  yəni  mətni  nitqə  çevirən  proqamımız  olarsa,  biz,  görmə  qabiliyyətini 

---

Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti 
Azərbaycan Milli Kitabxanası 
 
 
- 39 – 
 
itirmiş  oxucularımıza  daha  çevik  və  daha  miqyaslı  şəkildə xidmət  göstərə  bilərik.  Təsəvvür 
edək  ki,  görmə  qabiliyyətini  itirmiş  oxucu,  kitabxanaya  gəlmək  və  yeni  kitab  ―oxumaq‖ 
istəyir.  İndiki  şəraitimizdə  bu,  mümkün  deyil.  Əgər,  dediyimiz  şəraiti  yarada  bilsək,  həmin 
oxucu  kitabxanaya  gələr,  nitqi  yazıya  çevirən  sistem  vasitəsilə  elektron  kataloqa  müraciət 
edər (kitabın adını mikrafona demək kifayətdir) və nəticəni (tapılmış elektron təsviri), yazını 
nitqə  çevirən  sistem  vasitəsilə  eşidə  bilər.  Beləcə,  həmin  oxucunun,  sonradan,  istənilən 
kitaba  qulaq  asmaq  imkanı  yaranar  (əvvəlcədən,  mikrofon  vasitəsilə,  kitablar,  sistemin 
yaddaşına ―oxunubsa‖). 
 
Nəticə 
Beləliklə, təklif olunan yeniliklərə əsasən Azərbaycan kitabxanalarının elektron katalo-
quna  əlyetərliyin  səviyyəsi  yüksələcək,  oxuculara  göstərilən  effektiv  informasiya  xidmətinin 
keyfiyyəti artacaq, kitabxanalararası intellektual informasiya mübadiləsi və elmi kommunika-
siya  imkanları  genişlənəcək,  milli  kitab  fondlarının  elektronlaşdırılması  və  idarə  olunması 
asanlaşacaq.  
 
 
ƏDƏBĠYYAT 
 
1.
 
―Azərbaycan Respublikasında kitabxana-informasiya sahəsinin 2008-2013-cü illər-
də inkişafı üzrə Dövlət Proqramı‖. Bakı: 2008. 
2.
 
Jafarov J.A. Next-generation catalogues and automated library-information systems 
in Azerbaijani libraries // Energy education science and technology (Part B). Social 
and Educational Studies (ISI Thomson, SCI), 2012, Vol. 4, № 4, pp. 2457-2462.  
3.
 
Мамбеталиев  К.К.  «КАБИС»  -  Казахская  автоматизированная  библиотечно-
информационная система // Кітапхана, 2010, № 2-3, С.51-54.  
4.
 
Каримов  У.Ф.  Автоматизированная  информационно-библиотечная  система 
«KARMAT-M»  /  Материалы  16-й  междунар.  конф.  Крым.  Библиотеки  и  ин-
формационные ресурсы в современном мире науки, культуры, образования и 
бизнеса. Крым: 2009, с. 162-167. 
5.
 
Dobreva M. Making the Most of RFID in  Libraries // Library Review, 2010, Vol. 
59. Iss. 4, pp. 310 -311.   
6.
 
Əliquliyev R.M., Mahmudov R.Ş. Əşyaların İnterneti (ekspress informasiya). Bakı: 
―İnformasiya Texnologiyaları‖ NPM, 2012, 48 s. 
7.
 
Hacking  Exposed  Linux:  Linux  Security  Secrets  &  Solutions  (third  ed.).  Ottawa: 
McGraw-Hill Osborne Media, 2008, pp. 298. 
8.
 
Бхуптани  М.,  Морадпур  Ш.  RFID-технологии  на  службе  вашего  бизнеса. 
Москва: Альпина Паблишер, 2007, 290 с. 
9.
 
Əliyeva-Kəngərli A. Müasir Azərbaycanda elmin informasiya təminatı və kitabxa-
nalar. Bakı: Elm, 2007, 394 s. 
10.
 
Əliquliyev R.M., İmamverdiyev Y.N. E-dövlətin informasiya təhlükəsizliyi: aktual 
tədqiqat istiqamətləri // İnformasiya cəmiyyəti problemləri, 2010, № 1, s. 3-13. 

---