Abuzər Xələfov

“Kitabxana-İnformasiya Elmləri: tədris və təcrübədə yeni çağırışlar”  
Beynəlxalq elmi konfransının materialları 
 
 
- 14 - 
2.
 
Kitabxana  işinə  dair  rəsmi  sənədlər:  (Qanun  və  qanun  qüvvəli  normativ  hüquqlu 
sənədlər toplusu)/ Tərt. K.Tahirov; red. A.Abdullayeva.-Bakı, 2015.-200 s. 
3.
 
Tahirov  K.  Dünya  milli  kitabxanaları.  M.F.Axundzadə  adına  Azərbaycan  Milli 
Kitabxanası: Dərs vəsaiti/ K.Tahirov; elmi red. A.Xələfov.-.Bakı: Bakı Universiteti, 
2013.-212 s.  
4.
 
Tahirov K. M.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanasının tarixi (1923-2008-
ci illər). B., 2009, 218 s. 
5.
 
Tahirov  K.  Azərbaycanda  kitabxana  quruculuğunun  hamisi  //Xalq  qəzeti.-2012.-12 
dekabr 
6.
 
Tahirov K. 85 il xalqın xidmətində//Azərbaycan.-2008.-30 avqust 
7.
 
Tahirov K. İnternet və kitabxana//Respublika.-2003.-13 iyul. 
8.
 
Taxиров  K.  Национальная  Библиотека  как  феномен  культуры  //Мир 
литературы.-2013. - №04-05 (71-72).- апрель-май. - С.9-14 
 
 
Karim Tahirov 
 
CHALLENGE FOR FUTURE AND MAIN DIRECTIONS OF  
LIBRARY ACTIVITY: PRIORITIES AND PERSPECTIVES 
 
Summary 
The article provides information about  library-information science: new  challenges  in 
teaching  and  practice,  duties  of  library  science  in  the  modern  world,  close  coordination  of 
science,  education  and  practice,  the  necessity  of  completely  updating  the  regulatory  frame-
work in the field of library in order to function of modern libraries normally in a legal state, 
completely reconstruction of library activities in terms of information society, preparation of 
new personnel according to new condition and positions and the need to unite efforts in this 
direction. 
Keywords: Challenge for future, teaching and practice of library science, coordination 
of teaching and practice 

---

Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti 
Azərbaycan Milli Kitabxanası 
 
 
- 15 – 
 
Aybəniz Əliyeva-Kəngərli 
Filologiya üzrə elmlər doktoru, 
AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu,  
direktor müavini 
[e-mail]  
 
 
ELEKTRON KĠTABXANALARIN ĠNKĠġAFI:  
PROBLEMLƏR VƏ PERSPEKTĠVLƏR 
 
Açar sözlər: informasiya texnologiyaları, kompüter, rəqəmli format, məlumat bazaları, 
milli yaddaş. 
 
İnformasiya texnologiyalarının inkişafı və tətbiqi müasir həyatın bütün sahələrinə iqtisa-
diyyat,  səhiyyə,  elm  və  təhsilə  dəyişdirici  təsir  edir.  Əsas  dəyərləri  informasiya  və  elm  olan 
yeni cəmiyyət quruculuğunu xarakterizə edərkən informasiya və bilik cəmiyyəti kimi epitetlər 
işlədilir.  Bu  anlayışların  arxasında  konseptual  fərqlər  dursa  belə  zaman  ötdükcə  əsas  olan 
informasiya və elmin müəyyənedici iqtisadi faktora, dövlətin rifahını bu və ya digər formada 
tənzimləyə  biləcək  gərəkli  milli  mənbəyə  çevrilməsidir.  Deyildiyi  kimi  milli  informasiyanın 
qorunması,  inkişafı  və  rasional  istifadəsi  dövlətin  bilavəsitə  təyinatında  olan  prosedurdur. 
Hazırki dövrdə informasiya anlayışı olduqca geniş məna alternativlərinə malikdir. Lakin milli 
informasiya ifadəsi altında birmənalı şəkildə dövlətin iki növ  informasiya substansiyası anla-
şılmalıdır:  birinci–yəni  ənənəvi  informasiya  sektoruna  əlyazma  və  çap  materialları,  rəsm  və 
heykəltaraşlıq əsərləri, arxitektura, audioyazılar, şəkillər, kino və videofilmlər, ikinci-elektron 
milli  informasiya  mənbələrinə  isə  rəqəmli  formada  olan  informasiya  obyektləri  daxildir.  Bu 
iki  tərkib  arsındakı  fərq  yalnız  informasiyanın  təqdimində  deyil,  onun  qorunma,  yayılma  və 
modifikasiya strategiyasında da özünü biruzə verir. Ənənəvi tipli əlyazma və çap əsərlərinin, 
digər sənədlərin qorunması və istifadəsi mütəxəssislər nəslinin tədqiqatları və təcrübələri əsa-
sında kifayət qədər yaxşı öyrənilmişdir. Ortaya qoyulan nəticə isə gösətərir ki, ənənəvi forma-
da saxlanılan informasiyanın həcmi onunla işləmənin effektivliyinə mənfi təsir edir. Belə bir 
fundamental problemin yolları  yeni hesablayıcı texnikanın və informasiya texnologiyalarının 
tətbiqindən keçir. 
İlkin  olaraq  elektron  materialların,  bunun  nəticəsində  isə  elektron  nəşrlərin  meydana 
gəlməsi onların qorunmasını və istifadəsini operativləşdirən elektron məlumat bazalarının ya-
radılmasını zərurətə çevirir. Bir və ya daha artıq bu tipli məlumat bazasının mövcudluğu, haq-
qında danışdığımız elektron kitabxanaların özəyini təşkil edir. Elektron kitabxanaların mahiy-
yətində əks olunan prinsip dərin tarixi köklərə malikdir. Avropada bu prinsip İskəndəriyyə ki-
tabxanasının fəaliyyətinə müvafiq olaraq «iskəndəriyyə prinsipi» adlanır. İskəndəriyyə kitab-
xanasında sənədlərlə iş proseslərini  yadımıza salaq: Hələ əsrlər öncə burada informasiya va-
hid obyekt maddi [sənəd] halında vahid bir yerdə saxlanılırdı. Bu informasiyadan istifadə et-
mək  istəyənlər  məhz  həmin  yerə  [otağa]  gedərək  obyektin  üzünü  köçürürmüşlər.  Bu  prinsip 

---

“Kitabxana-İnformasiya Elmləri: tədris və təcrübədə yeni çağırışlar”  
Beynəlxalq elmi konfransının materialları 
 
 
- 16 - 
məşhur «Qutenberq prinsipi» ilə tam ziddiyyət təşkil edir. «Quttenberq prinsipi»nə görə sənə-
din çox tirajlı olması və nüsxələrinin bir çox yerdə saxlanması daha məqsədəuyğundur. 
Elektron kitabxanaların fabulasını da məhz bu strategiya-sənədlərin vahid yerdə, kom-
pakt  şəkildə  saxlanması,  paylanması  və  istənilən  qədər  istifadə  oluna  bilməsi  meyarı  təşkil 
edir. Elektron kitabxanaların təsviri və onların yaranacağı ilə bağlı fərziyyələrə ilk dəfə olaraq 
V.Buşun  «Biz  necə  düşünə  bilərik»  [1945]  məqaləsində  və  C.S.R.Likliderin  «Kitabxanalar 
gələcəkdə»  [1965]  kitabında  rast  gəlinir.  Amerika  elmi  tədqiqatlar  agentliyinin  direktoru 
V.Buşun məqaləsində təqdim olunan və  «Memeks» adlanan informasiya sistemi konsepsiya-
sının əsasını informasiyanı fotoşəkillərdə saxlamaq fikri təşkil edirdi ki, bu da sonralar mikro-
filmlərin  və  mikrofişlərin  yaranmasına  gətirib  çıxardı.  Massaçusets  texnologiya  institutunun 
əməkdaşı C.Liklider isə  rəqəmli hesablayıcıların  kitabxanaların gələcəyinə  necə təsir edəcə-
yini araşdırırdı.  
Ötən əsrin 60-cı illərindən etibarən kitabxana informasiyasının qorunmasında və işlən-
məsində  kompüterlərdən  istifadə  olunmağa  başlandı.  Bu  işin  ilk  nümunəsini  Amerika 
Konqress  Kitabxanası  MARC  [Machine-Readable  Cataloging]  formatını  yaratmaqla  göstər-
miş  oldu.  Formatın  Onlayn  kitabxana-kompüter  mərkəzində  [OCLC-Online  Computer  Lib-
rary  Center]  həyata  keçirilməsi  bir  çox  kitabxanalara  biblioqrafik  informasiya  mübadiləsini 
reallaşdırmağa imkan verdi. Müasir mənada elektron kitabxanaların yaranmasını isə 80-cı illə-
rin sonlarına aid etmək olar. Bu zaman artıq elmi jurnalların ilk elektron kitabxanaları yaradıl-
mağa  başlamışdı  [1987-1993-cü  illərdə  «Mercury»,  CORE,  «Tulip»;  1995-ci  ildən  etibarən 
«JSTORE», «High Wire Press» layihələri həyata keçirilib]. 90-cı illərdən başlayaraq bir çox 
elmi jurnallar ancaq elektron formada nəşr olunmağa başladı. Bir çox nəşriyyatlar seriyalı ki-
tabları  həm  ənənəvi,  həm  də  elektron  formada  hazırlamağa  çalışırdılar.  Məhz  kitabxanaların 
elektron sferaya daxil olması prosesi nadir, milli əhəmiyyətli və köhnəlmiş nəşrlərin konser-
vasiyası  ilə  başlandı.  Bu  tipdən  olan  nəşrləri  səhifə-səhifə  skan  edib  qrafik  fayllarda  təsvir 
kimi saxlayır, repozitarda [saxlayıcı] faylların sayı mini ötdükdən sonra onları şəbəkədə mü-
badilə etmək məqsədilə daha yüngül qrafik fayllarda və ya həcmcə kiçik olan mətn formasın-
da hazırlayırlar. Bu işlə bağlı ən böyük layihə ABŞ-də həyata keçirilmişdir. ABŞ-nin tarixi və 
mədəniyyəti ilə  bağlı materialları elektron formaya keçirmək məqsədi  güdən  «Digital  Libra-
ries İnitiative-Phase 2» proqram ([«Amerikan Memory» [1989-cu ildən bugünədək] proqramı 
ilə «National Digital Library»-[1990-1998-ci illərin nəşrləri]) proqramının birləşdirilməsi nə-
ticəsində yaradılmışdır. Rusiyada 90-cı illərin ortalarından başlayaraq  Ermitajın  nadir ekspo-
natlarının  və  Rusiya  Dövlət  Kitabxanasının  nadir  nəşrlər  fondunun  elektron  konservasiyası 
həyata keçirilmişdir. 
Elektron kitabxanalardan istifadə edərkən pullu, pullu və pulsuz, pulsuz xidmətlər təklif 
olunur.  Pulsuz  elektron  kitabxanalar  əsasən  həvəskarlar  tərəfindən  yaradılır.  Buna  misal 
olaraq 1990-cı ildə ABŞ  proqramçısı  M.Hart tərəfindən yaradılan və özündə  2000 mətni əks 
etdirən  «Qutenberq  layihəsi»ni,  Rusiyada  M.Maşkov  tərəfindən  yaradılmış  17  000  mətnlik 
«Maşkovun  kitabxanası»nı  göstərmək  olar.  Belə  kitabxanalar  kütləvi  maariflənməyə  xidmət 
etsələr  də  elmi  funksiyalardan  çox-çox  uzaqdırlar.  Burada  sistemsizlik,  biblioqrafiyaların, 
mənbələrin  göstərilməməsi  halları  hökm  sürür.  Pullu  və  pulsuz  xidmət  göstərən  elektron 
kitabxanalar əsasən universitetlərə malik olur. «Kaliforniya elektron kitabxanası» öz nəşrləri-

---