Adabiy turlar va janrlar. Epik tur. Lirik tur. Dramatik tur

EPIK TURNING JANRLARI
Voqealarni hikoya qilishdek ustivorlik asosiga qurilgan barcha asarlarning jami- epik turni vujudga keltirgan. Shu sabab epos, doston, ballada, masal, ertak, hikoya, qissa, povest, roman, novella, poema, ocherk, felyeton, pamflet, esse, mif, rivoyat, afsona, sayohatnoma, muhabbatnoma, safarnoma, “xamsa”, hikmatli so‘z, cho‘pchak, marsiya, madhiya, matal, aforizm kabi janrlar eposning mulki sanaladi. Ularni bir necha guruhlarga ajratish mumkin:
Eposning katta janrlari
Epos (yunoncha epos – co‘z, nutq, hikoya)ning eng yirik janri epopeya(yunoncha epopoiia-rivoyatlar, qo‘shiqlar majmuidir). “Epopeya xalqning faqat go‘daklik davrlarida, uning hayoti hali ikki qarshi tomonga – poeziya va prozaga ajratilmagan chog‘da, xalqning tarixi faqat afsona bo‘lgan zamonda, dunyo haqida uning tushunchalari faqat diniy tasavvurlardan iborat bo‘lganda, uning kuch-qudrati va toza faoliyati faqat qahramonlik g‘alabalarida ko‘ringan zamonlardagina paydo bo‘lishi mumkin” (V.Belinskiy, 167-bet).
Eposda xalq, millat, qabila taqdirini hal qiladigan buyuk tarixiy voqyelar tasvirini topgani sabab, uning bosh qahramoni tarix sanaladi. Eposda voqea hukmron bo‘ladi va u “tabiatning o‘zginasi”tarzida, “taqdirning irodasi” bo‘lib namoyon bo‘ladi. Uni inson o‘zgartira olmaydi, balki u insonni o‘zining irodasiga bo‘ysindiradi. Homerning “Iliada” va “Odessiya”si, hindlarning “Mahobhorat” va “Ramayana”si, qirg‘izlarning “Manas”i, o‘zbeklarning “Alpomish”i yuqoridagi mulohazalarning isbotidir.
Folklorshunos Bahodir Sarimsoqov ta’kid etganidek, tarixiy shaxsning bahodirliklari bilan bog‘liq voqealar haqida yaratilgan turkum liro-epik qo‘shiqlar asoslik vazifasini o‘taydi. Keyinchalik shu qo‘shiqlar o‘zaro birikib, epik jihatdan to‘lishib yagona epopeya shakliga ega bo‘ladi, ya’ni qo‘shiqdagi memorat(xotira) xiralashib, fabulat(epika)ga aylanadi.¹
Biz bilgan “Alpomish” klassik epos shaklidadir. U bu shaklga kirguncha tarixiy qo‘shiq – arxaik epos – xalqaro ideal(syujet) – klassik epos jarayoni bosqichlarini o‘tishi lozim bo‘lganligini B.Sarimsoqov isbotlaydi: “Birinchi bosqich-syujetning qadimgi shaklidan iborat bo‘lib, biz uni shartli ravishda arxaik (eski) epos deb yuritamiz. Bu bosqichda qahramon urug‘ yoki qabila boshlig‘i bo‘lib, o‘z xatti-harakatida urug‘ yoki qabila manfaatlarini himoya qiladi, uni dushmanlardan muhofazalaydi. Parchalanib ketshdan saqlaydi. U o‘zga yurtlarda bahodirliklar ko‘rsatib, o‘z yorini olib keladi va oila qurish orqali ijtimoiy tuzumni izchillashtirishga intiladi. Shu bois, arxaik epos syujeti ixcham-bir qismdan iborat bo‘ladi. Bunday syujetning esa xalqaro epik normalar miqyosiga ko‘tarilishi qiyin. Chunki har bir urug‘ yoki qabila o‘zining mahalliy tarixiga, qismatiga ega va bu tarix yoki qismat o‘zga etnoslar uchun qadrli bo‘lmaydi”(135-bet).
Bu bosqichdagi syujetni ming yil bilan o‘lchashdan ko‘ra, yana shuncha yillar qo‘shganda ham kamlik qilishini alohida ta’kidlash o‘rinlidir.
Ikkinchi bosqichda urug‘ va qabilaga xos bahodirlik ideallari-el-elat yoki xalq ideali darajasiga ko‘tariladi, buni voqye qiladigan yangi syujet qo‘shiladi: “Erning o‘z xotinining to‘yiga notanish qiyofada kelishi va jasoratlar ko‘rsatib, oxir oqibatda o‘z yoriga, qo‘lidan ketgan hokimiyatiga erishishdan iborat syujet esa xalqaro miqyosda tarqalgan syujet hisoblanadi. Masalan, bu syujet Homerga nisbat beriladigan yunon eposlari “Iliada” va “Odessiya”da, o‘zbek “Alpomish”ida, rus bilinasi “Dobrinya va Alyosha”da ham uchraydi” (138-bet).
Arxaik syujetga xalqaro miqyosdagi syujetning qo‘shilishi va uning yaxlitlashuvi-parchalanib ketgan urug‘ (el-elat)ni birlashtirish va xalq idealidagi adolatni qaytadan tiklash g‘oyasini yuzaga chiqaradi; uning ta’sirchan ifodasi eposning umumbashariyligini ta’minlaydi; “Alpomish” klassik epos namunasiga aylanadi (mana shu holatga kelganiga ming yil bo‘lganini ta’kidlash asoslidir); uning jahoniy mazmunidagi o‘zbek milliy ruhining jozibasini barcha anglaydi, uning ulug‘vorligi-yu go‘zalligidan hamma xalqlar bahra topadi, saboq chiqaradi.
Davrlarning o‘zgarishi – eposni ham yangilaydi, qadimgi eposda olam – keng ko‘lamda , katta hajmda aks ettirilgan bo‘lsa, hozirgi zamon eposida olam – miniatyura shaklida (tomchida quyosh aks etganidek) tasvirini topa boshladi. Shuning uchun V. Belinskiy “roman – bu miniatyuradagi olam” degandi. Bu I. Sulton yozganidek, realistik ijodiy metodning tug‘ilishi hamda tantanasi bilan bog‘liqdir.
Yangi eposda obyektivlik va ko‘lamdorlik xislati ortadi. Haqqoniylik oliy darajaga ko‘tariladi. Voqeabandlik saqlangani holda, insonning hatti- harakati “taqdir irodasi” ga emas, balki real (tipik) sharoitning ta’siri bilan o‘lchanadi. Shu hisobga afsonalar, mifologiyalar, tasavvur etib bo‘lmaydigan mubolag‘adorlik o‘rnini hayotning mohiyatini ochib beruvchi realliklar, asoslar, rostgo‘ylik, haqqoniylik egallaydi.
Qadimgi va yangi eposning xususiyatlarini birdam tasavvur etish uchun ikkita misol. Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin” dostonining XXXI bobi sarlavhasi shunday:
“Farhodning teshasi toshni pora-pora qilmoq bilan tog‘ bag‘riga kovkov solg‘on sadoni Shirin eshitgoni va quyosh tog‘din tulu’ qilg‘ondek, ul kuhi balo sarvaqtig‘a yetgoni va aning metini lam’asining barqi muning xorodek ko‘nglig‘a asar etgoni va quyosh tuproqqa nur sochg‘ondek, ul hokiyga mehr zohir qilg‘och, aning tuprog‘dog‘ilaridek o‘zidin ketgoni va umri quyoshi boshiga kelgach, aning hayoti sham’i uchg‘oniga Shopurning sham’dek kuyub, yig‘lab boshiga o‘t chiqarg‘oni va o‘lukni mahdg‘a solgandek, ul quyosh oni tuproqdin ko‘tarib, bihisht oso manzilg‘a olib borg‘oni”.
A. Qodiriy “O‘tkan kunlar” romanining II bobi sarlavhasi shunday: “Xon qiziga loyiq bir yigit”.
Bundan shunday xulosa qilish mumkin: Qadimgi eposni – okean (ummon) ga qiyoslasak (uning to‘lqinlari shiddatini bir tasavvur qiling-a), hozirgi epos – daryoga tengdir. Hozirgi eposning eng katta janri “roman kichraytirilgan olam”(N.Ye. Saltikov - Shchedrin) deya ta’riflandi. Ummon ham, daryo ham bo‘lishi mumkin bo‘lgan olamni kashf etadi. Faqat ikkalasinining tasvir doirasi, ko‘lami, qahramonlari ikki xil. Birida romantizm barq ursa, ikkinchisida realizm kudrati namoyon bo‘ladi.
“Zamonamizning epopeyasi romandir. Eposning hamma asosi, muhim xususiyatlari romanda bordir, faqat ayirmasi shundaki, romanda boshqa elementlar, boshqa manzara hukm suradi. Bunda qahramonlik hayotining afsonaviy o‘lchovlari, qahramonlarning azamat siymolari yo‘q, bunda xudolar ishtirok qilmaydi:romanda, odatdagi, prozaik hayotning hodisalari ideallashtiriladi, umumiy tip ostiga olinadi... bunda odamning taqdiri uning jamiyatiga nisbatan muhim bo‘lib qolmasdan, balki insoniyatga ham muhimdir”(V. Belinskiy, 175- bet).
V.Belinskiy fikrlarini davom ettirib, badiiy asar sifatida romanning vazifasi- kundalik hayot va tarixiy voqealarning- yashirin qalbini, jonli g‘oyasini ochish ,tarqoq voqealarni ruh va aql maskani qilish ekanligini alohida ta’kidlaydi . Shu asosga tayanib, yozadi: “Roman badiiyligining darajasi asosiy ideyaning chuqurligiga va ayrim hususiyatlarda u ideyani tashkil etgan kuchga bog‘liqdir. O‘z vazifasini bajarish bilan roman ozod fantaziyaning mevasi bo‘lgan hamma boshqa asarlar qatoriga o‘tadi, mana shu ma’noda roman oddiy xalqning zarur ehtiyojlarini ta’min etuvchi yuzaki bellitristik asarlardan qat’iy ravishda ajratilishi kerak” (V.Belinskiy, 176- bet). Bu g‘oyani chuqurligi romanga xos tafakkurning- hayot falsafasini teran tahlili bilan o‘lchanadi.
Epos tadqiqotchisi E.A.Karimov Gi de Mopassan (“Roman olamning falsafiy konsepsiyasi asosida yuzaga keladi”) ta’rifiga asoslanib, “Olamning yaxlit falsafiy konsepsiyasi yo‘q asar roman bo‘lolmaydi”¹,- deydi va davom etib yozadi: “Roman – bu olam va tarixga, jamiyat va bashariyatga, uning muammo va tashvishlariga, urush va sulhlariga, siyosiy va sinfiy jang – jadallariga, qo‘zg‘olon va inqiloblariga, ulkan va kichik voqealariga ochiq qaratilgan adabiy – badiiy sistema, yirik badiiy shakl. Faqat roman emas, romanda tasvirlangan bosh qahramon ham, uning qalb va fikri olamga, koinotga qaratilgan”²
Professor S. Mirzayevning “O‘zbek romanchiligi” qo‘llanmasidagi o‘zbek romanlarining xronologik ko‘rsatkichiga tayansak, unda 1989 yilgacha 219 ta o‘zbek romani yaratilganiga shohid bo‘lamiz. Agar ularga keyingi o‘n yilliklar ham qo‘shilsa, o‘rtacha 300 ga yaqin roman yaratilgan. Demak, 1922 yilda A. Qodiriyning “O‘tkan kunlar” romanidan boshlangan bu jarayon izchil davom etmoqda. Lekin yaratilgan hamma romanlar ham – roman janrining talablariga javob bera olmaydi; ularning judayam ko‘pchiligida hayotni yuzaki tasvirlash oqibatida (“Yashil boylik” - S.Nazar, “Ziyod va Adiba” - Mirmuhsin, “Shinelli yillar” – Shuhrat, “Oqsoy” - S. Anorboyev, “Odam qanday toblandi” - I. Rahim, “Binafsha atri” - H.G‘ulom, “Jimjitlik” - S. Ahmad) asosiy g‘oya chuqur ochilmaydi, jamiyat va inson olami falsafasi talqini talab darajasida ko‘zga tashlanmaydi.
Ko‘pchilik (“Dushman”, “Ilon kuchi”, “Vafo”, “Chiniqish”, “Qizil Buxoro”, “Mashrab”, “Jannat qushi”, “Oqibat” singari) romanlar nomukammal, voqealar rivoji sust, ular markaziy o‘qqa (g‘oyaga) birlasha olmaydilar, tarqoqliklaricha qolaveradilar. Qahramonlardagi odamiy tuyg‘u, xislatlar tasviri o‘rnini siyosiy qarashlar, soxta g‘oyalar, yasama oldi – qochdilar egallaydi.
“Olamning yaxlit falsafiy konsepsiyasi” “O‘tkan kunlar” (A.Qodiriy), “Sarob” (A. Qahhor), “Qutlug‘ qon”, “Navoiy” (Oybek), “Yulduzli tunlar” (P.Qodirov), “Ulug‘bek xazinasi” (O. Yoqubov), “Girdob” (O‘. Usmonov), “Lolazor” (Murod Muhammad Do‘st), “Otamdan qolgan dalalar” (Tog‘ay Murod) kabi sanoqli romanlardagina aksini topgan. Darvoqye, “Sharq” nashriyoti “XX asr o‘zbek romani” turkumida shularga o‘xshash 17 ta romanni eng sara va mukammal asar deb topgan va nashr etishga qaror kilgani ham bejiz emas. Ularda olam butun murakkabligi, ziddiyatlari bilan tasvir etilgan, hayot oqimining ichki qonun – qoidalari, insonning mohiyati, qalb tebranishlari kashf qilingan.
Asl romanlar ichidagi birlamchi o‘rin hamon shu maktabning asoschisi bo‘lgan Abdulla Qodiriyga, uning “O‘tkan kunlar”iga tegishlidir.Tug‘ilganidanoq jahonaro umrboqiy romanlar qatoridan o‘rin olgan bu asar – o‘zbek romanchilik maktabining (farang, rus, ingliz, olmon, hind maktablaridan keyingi oltinchi maktabni A. Qodiriy yaratib berdi, degandi Ye. E. Bertels) takomillashish jarayoniga badiiy nur berib kelmoqda.
Romanlarni siyosiy, tarixiy – biografik, ijtimoiy – psixologik, fantastik, tarixiy – sarguzasht, ijtimoiy – maishiy, roman – monolog kabi xillarga bo‘lish (S. Mirzayev, 13-14- bet ) o‘zini oqlamaydi. Chunki bunda janr tushunchasidan chekiniladi, ya’ni adabiyot qonunlariga tayanmasdan, mavzuiga, undagi pafosning ko‘rinishiga qarab sosiologiya nuqtai – nazaridan umumlashtiriladi. Unga asoslansak, roman xillarini istagancha davom ettirish mumkin: O‘qituvchilar haqida roman, tadbirkorlar haqida roman, ijtimoiy – kulguli roman kabi.
Holbuki, tarixiy romanning o‘ziga xos farqlanuvchi xususiyatlari bor. O‘zbek adabiy tanqidida bu sohada (S. Mirvaliyev, U. Normatov, M. Qo‘shjonov, N. Xudoyberganov va sh.k.) bahslarini tahlil qilib, professor Akram Kattabekov shunday xulosaga keladi: “Shunday qilib eng yaxshi romanlarga xos xususiyatlar:

1. 
   Asarning ob’ekti sifatida xalq va jamiyat hayotida eng muhim sanalgan davrlar, voqealar va ko‘zga ko‘ringan shaxslar hayoti olinishi;
   
2. 
   Tasvirlanayotgan davr va undagi voqealar,tarixiy shaxslarga nisbatan yozuvchi ilmiy - estetik konsepsiyasining bo‘rtib turishi lozimligi, davr ijtimoiy – siyosiy xarakteristkasini yaratish;
   
3. 
   Yozuvchi bilan tasvir ob’ekti o‘rtasida jamiyat taraqqiyotining muhim etaplari bilan izohlanuvchi davriy masofani mavjud bo‘lishi va nihoyat;
   
4. 
   Tasvirlanayotgan voqealar va shaxslar hayotining chuqur badiiy tadqiq etilishi, tarixiy haqiqatning badiiy haqiqatga o‘sib chiqishi shart ekanligi kabilar bugungi kun romanlarini baholashda asosiy mezon bo‘la olishi mumkin”¹.
   

Bu mulohazalardan ikkita fikr (“yozuvchi bilan tasvir ob’ekti o‘rtasidagi jamiyat taraqqiyotining muhim etaplari bilan izohlanuvchi davriy masofaning mavjud bo‘lishi” va “tarixiy haqiqatni badiiy haqiqatga o‘sib chiqish sharti”) dan boshqasi hamma romanlarga xos xislatdir. Zero “Tarixiy asarning eng muhim alomatlaridan biri shuki, unda o‘tmishga yangi bir davr mafkurasi, estetik ideali, axloqiy – ma’naviy talablari nuqtai nazaridan baho berilishi lozim ”. Biz ham shunday fikrdamiz. V. G. Belinskiy asoslaganidek, romanning ikki turi mavjud : tarixiy va zamonaviy roman. Boshqalarini asossiz o‘ylab chiqishga, har biriga xos xususiyatni “kashf” etishga hojat bo‘lmasa kerak.
Romandagi epik xarakterlar tasviri ikki kitobda nihoya topsa-dialogiya (“Tutash olamlar” - Hojiakbar Islomshayx), uch kitobda tugallansa – trilogiya (“Ufq” - “Qirq besh kun”, “Hijron kunlarida”, “Ufq bo‘sag‘asida”; Said Ahmad), to‘rt kitobga sig‘sa – tetralogiya (“Qora dengiz to‘lqinlari” - “Oqarib ko‘rinur yolg‘iz bir yelkan”, “Cho‘ldagi xutor”, “Qishki shamol”, “Sovetlar hokimiyati uchun”; V.Katayev), besh kitobga yetsa pentalogiya (“Uch mushketyor”, “Yigirma yildan so‘ng”, ikki kitobdan iborat “O‘n yildan so‘ng yoki vikont de Brajelon”, “Temir niqob” - Dartanyan xarakteri tasviri bilan bog‘liq Aleksandr Dyuma asari”) deb yuritiladi. “Urush va tinchlik” (Lev Tolstoy), “Tinch Don” (Mixail Sholoxov)lar to‘rt kitobdan, “Jan Kristof” (Romen Rollan) o‘n jilddan iborat bo‘lishiga qaramay, ulardagi ko‘lamdorlikning hajmi va sifatiga asoslanib roman – epopeya deb atash amaliyotda uchraydi.
Olamni birvarakayiga epik ko‘lamdorlikda va ehtiroslar tug‘yonida tasvirlovchi, g‘oyatda mubolag‘ador sarguzashtlarga boy, romantik bo‘yoqdor yirik hajmdagi asar – doston (forscha-tojikcha so‘z, ma’nosi, nazm yoki nasr bilan yozilgan hikoya, poema; epik asar; sarguzasht, kechmish voqealar) deb yuritiladi. U adabiyotimizdagi epos singari qadimiy va go‘zal janrdir.
O‘zbek xalq og‘zaki ijodida birgina doston tasnifining o‘ziyoq, epos janrlari va ko‘rinishlarining ko‘p qirraligini isbotlay oladi:
1. Qahramonlik dostonlari (“Go‘ro‘g‘li”, “Ravshankom”);
2. Jangnomalar (“Yusuf va Ahmad”, “Alibek va Bolibek”);
3. Tarixiy dostonlar (“Shayboniynoma”, “Jizzax qo‘zg‘oloni”);
4. Ishqiy- romantik dostonlar (“Malikai ayyor”, “Rustamxon”);
5. Kitobiy dostonlar (“Farhod va Shirin”, “Tohir va Zuhra”);
Ko‘rinadiki, dostonlarning barcha ko‘rinishlari ham eposga mansub, ular xilma – xil bo‘lsa-da, baribir epik niyatning yagona konsepsiyasiga bog‘lanadilar.
“Go‘ro‘g‘li”, “Kuntug‘mish”, “Ravshanxon”, “Go‘ro‘g‘lining tug‘ilishi”, “Go‘ro‘g‘lining bolaligi” kabi dostonlar xalq og‘zaki ijodi namunalari sanalsa, “Yusuf va Zulayho” (Durbek), “Gul va Navro‘z” (Lutfiy), “Lisonut tayr” (A.Navoiy), “Shayboniynoma” (Muhammad Solih), “Muhabbatnoma” (Xorazmiy)lar – yozma adabiyotning kashfiyotlaridir.
Ko‘rinadiki, dostonlar asosi (og‘zaki va yozma namunalari)da – ertak, afsona, rivoyatlar yotadi, ular har bir san’atkorning salohiyatiga mos tarzda qayta ishlanadi, muayyan davrning aniq ijtimoiy – siyosiy, ma’naviy – ahloqiy muammolarini jonlantiradi. “Bu asarlarda ishtirok etuvchi qahramonlarning soni ko‘p va xilma-xildir. Ular, ko‘pincha, katta - kuch qudratga ega bo‘lgan kishilar, lashkarboshilar, podshohlar, donishmandlar, munajjimlar, oddiy odamlar, qanotli otlar, yalmog‘izlar va ajdarlar, sirli qushlar va ilohiy kuchlar qiyofasida ko‘rinadilar” (E.Xudoyberdiyev, 197-bet). Dostonlarda alohida kirish qismi (“Hamd”, “na’t”, “munojot”, “madh” va “sababi nazmi kitob” kabi) bo‘lib, bularda Alloh va uning payg‘ambarlari madhi, shu mavzuda avval boshqa shoirlar tomonidan yozilgan dostonlarning yutuq va kamchiliklarini baholash, ulardagi xatoliklarni rad etish, o‘z asarining ulardan farqlari, dostonni yozishga nimalar sabab bo‘lgani va hokazolar (masalan, Alisher Navoiy “Farhod va Shirin”ining 1-11 boblarida) ta’riflanganidan so‘ng, asar syujeti (12 bobdan) boshlanadi. Dostonlarning xotimasida san’atkor zamoni va zamondoshlari (masalan, Alisher Navoiy “Farhod va Shirin” dostonida “sultonlik shajarasining samarasi shahzoda Abulforis Shohg‘arib Bahodir madhida” bir necha so‘z bilan nasihat beradi; “Kimki, olimlarga ta’zim qilsa, go‘yo u payg‘ambarlarga ta’zim qilgandek bo‘ladi” tarzida hikmatlar sochadi) haqida mulohazalar yuritadi. O‘zi va ijodi haqida, yaratgan asarining bitirish vaqti haqida (“Tangriga maqtovlar bo‘lsinki, bu g‘am dostoni, firoq ahlining motam dostoni, zamon umrim nomasini, tugatmay, visol ayyomi kabi oxiriga yetmoqda. Yozilgan yilining to‘g‘risini aytsam, hijriy 889 yil edi:

Bihamdillahki, bu g‘am dostoni,

Firoq ahliga motam dostoni,

Tugatmay nomai umrumni ayyom,

Visol ayyomi yanglig‘ topti itmom.

Chu tarixi yilin onglay dedim tuz,

Sekiz yuz sekson erdi dog‘i to‘qquz”)
batafsil ma’lumot beradi.
Dostonning ana shu xususiyatlariga tayanganda “Alpomish”ni (masalan, N.Shukurov, N.Hotamov, Sh.Xolmatov, M.Mahmudovlar kabi) doston deb yuritish o‘zini oqlamaydi. “Alpomish”da qahramonlik eposining barcha xislatlari yaqqol ifodasini topganligi uchun – uni epos deb yuritish asoslidir. Unga Go‘ro‘g‘li, Avazxon, Ravshanbek obrazlarini yuqoridagi olimlar singari Alpomishga tenglashtirish ham o‘zini oqlamaydi, ularni doston janrida yaratilgan halq qahramonlari obrazlari tarzida talqin qilish to‘g‘riroqdir.