Afaq Yusifli İshaqlı
Yüklə 0,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Afaq Yusifli İshaqlı
- M.F.Axundzadə irsinin orta məktəbdə tədrisi
Afaq Yusifli İshaqlı
16 – Hacı Qara həqiqətən çox böyük ziyan içərisindədir, əgər belə olmasa idi, işini-gücünü atıb, böyük təhlükələrlə üzləşərək “firəng çiti” gətirmək üçün Təbrizə getməzdi. Rusiyanın XIX əsrdə Qafqazda və Orta Asiyada apardığı işğalçılıq siyasətinin əsas səbəblərindən biri “Azərbaycan tarixi” kitabında göstərildiyi kimi özünün keyfiyyətsiz, Avropada satılmayan malları üçün istehlak bazarı tapmaq idi. (7.569) I məclisdə Heydər bəyin qeyd etdiyi kimi “rus”, yəni müstəmləkə üsuli-idarəsinin qoluzorlu nümayəndələri xarici malların satışını qadağan edib, bu malları gətirənlər cəzalandırılır, buna baxmayaraq, “naçalnikin xanımı” firəng çiti, yəni xarici parçadan paltar geyinir! Ümumiyyətlə, bütün əsər boyu M.F.Axundzadə rusların yeritdiyi “bizə olar, ancaq sizə olmaz!” siyasətinin ayrı-ayrı tərəflərini açıqlayır. Məsə- lən, azərbaycanlılara qaçaqmalçı damğası vurulur, onlar təqib olunur, lakin naçalnik Əylisdən olan ermənilərin quldurlar tərəfindən soyulmasından bərk narahatdır, onları soyanları tapmaq üçün xüsusi canfəşanlıq göstərir. Bəs əylisli ermənilər ipəyi haradan gətirirdilər, əlbəttə ki, Təbrizdən! Yenə də “onlara olar, sizə olmaz!” siyasəti! Başqa bir misal! Naçalnik möhkəm əmindir ki, həmin əylisli erməniləri tatarlar soyub, hətta Heydər bəy böhtandan qurtulub əsl quldurlar tutulanda, onları görmədən belə, naçalnik “yəqin ki, genə tatarlardır” söyləyir. Başqa bir yerdə Heydər bəylə söhbətində naçalnik belə bir söz söyləyir: ” Tatar tayfası tamam yalançı olar”. Tamamilə aydındır ki, M.F.Axundzadə naçalnikin Azərbaycan xalqına təhqiramiz münasibətini real həyatda dəfələrlə müşahidə etmiş, sonralar öz əsərində mənfi tipin M.F.Axundzadə irsinin orta məktəbdə tədrisi
17 dili ilə onun daxili aləmini açmaq üsulundan istifadə edərək bu replikaları əsərinə daxil etmişdir. Axundzadə çar məmurlarının bürokratizmini, idarələrdəki süründürməçiliyi, yerli əhaliyə qarşı ədalətsizliyini kəskin satira atəşinə tutmuşdur. Qaçaq mal keçirmək haqqında bəylərlə söhbət apararkən Hacı Qara çar bürokratik üsul- idarəsi, yerli çar məmurları haqqında belə bir mülahizə söyləyir: ”Rus adı gələndə bağrım yarılır. Onların qılınc- tüfəngi məni o qədər qorxutmur ki, silisti, apar-gətiri canıma vəlvələ salır”. N.Məmmədov da qeyd edir ki, “rus dedikdə çar məmurları, ümumən çar mütləqiyyət üsul- idarəsi nəzərdə tutulur” (3.13) Əsərin müxtəlif yerlərində, ayrı-ayrı surətlərin dilindən çar məmurlarının özbaşınalığı, süründürməçiliyi, günahsız adamlara qara yaxmaq kimi mənfi keyfiyyətləri ifşa edilir; Hacı Qara tutulanda ilk sözləri bu olur: – Evin yıxılsın, mənim evini yıxan! Qan qusasan, məni qana çalxayan! Mən hara, divan hara! Mən silistdən qaçırdım, yenə silistə düşdüm! Çibindən birəyədək başlayacaqlar soruşmağa. Di gəl boş-boş suallara cavab ver. Gözlə ki, axırı olacaq! Kərəməli hələ I məclisdə Təbrizə getməkdən imtina edir, çünki Salyana biletsiz getdiyi üçün murov onu o qədər döydürüb ki, ağrısı hələ də yadından çıxmayıb. F.Qasımzadə naçalnik surətinin ikiüzlü xarakterini belə açıqlayır: ”O, bəylərə münasibətində alicənab, aşağı təbəqənin nümayəndələrinə olan münasibətində isə kobud və sərtdir. Naçalnik qaçaq mal alverinə gedən bəyləri azad etdiyi halda, günahsız nökər Kərəməlinin üstünə qəzəblənib “doğrusunu de, yoxsa dərini soyaram!” deyə onu döymək istəyir.
Afaq Yusifli İshaqlı
18 Naçalnik bəylərə
güzəştə getməklə çar hökumətinin “ali silk” yəni bəy, xan, ağa və s. haqqında yürütdüyü “inayət” və “mərhəmət” siyasətini həyata keçirir. Ümumiyyətlə, naçalnik surətinin təsvirində M.F.Axundzadənin qəzəbli, fəqət gizli satira gülüşü özünü hiss etdirir”.(1.303) M.F.Axundzadənin bəylik hüququna münasibəti bu əsərdə diqqətdən kənarda qalmayıb. Ohan yüzbaşı özünün bəylik sənədlərini naçalnikə və Heydər bəyə göstərmək istəyəndə Heydər bəy bu şəhadətnamələrin heç nəyə yaramadığını, əsl bəyliyin qəhrəmanlıq və rəşadətlə ölçüldüyünü qeyd edir. Qəribədir ki, əsl bəy olan, Cavanşirlər nəslinə mənsub Heydər bəy Arazın o tayındakı dədə-baba torpaqlarına getdiyi üçün, Təbrizdə alver etdiyi üçün izahat verməlidir. Naçalniklərin əlinin altında işləyib “bəylik” hüququ alan erməni ohanlar isə Arazla iki yerə bölünmüş Azərbaycanı azərbaycanlılardan qorumalıdırlar. M.F.Axundzadə məlum bir faktı elə təqdim edir ki, əlavə sözə, təhlilə ehtiyac yoxdur. Vətən bölünüb, əhali dərbədərdir, ermənilər hökm-fərmadır, sonrasını isə artıq bilirik, bax bu, realizmdir! Əsərdə öz xalqına ikili münasibətdən narahat olan yazıçının heç bir dialoqu ümumi fikir axarından kənara çıxmır. Əslində mənfi tip olan Hacı Qara da, dramatik planda işlənmiş Heydər bəy surəti də əsərin bir qədər pərdələnmiş ideyasına xidmət edir. Heydər bəy surətinin təhlilinə başlamazdan öncə şagirdlərə belə bir sualla müraciət etmək olar: – Heydər bəy mənfi, yoxsa müsbət surətdir? Gəlin əvvəlcə onun müsbət keyfiyyətləri haqqında danışaq: – Heydər bəy qorxmaz və igid adamdır: əvvəlcə ciddi şəkildə yolun çətinliklərindən bəhs edən və yol yoldaşlarını bu çətinliklərdən qoruyacağına söz verən
Yüklə 0,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|