Afaq Yusifli İshaqlı
Yüklə 0,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- M.F.Axundzadə irsinin orta məktəbdə tədrisi
- Afaq Yusifli İshaqlı 54 Şahi-xuban nəbud Yusifi-ma
- Afaq Yusifli İshaqlı 58 Sxem 2 Şah Abbas və vəzirləri Vəzir Mirzə Möhsün
- Axund Səməd
- İslahatları Afaq Yusifli İshaqlı
- Xüsusi əmrləri
- Qəzvinlə bağlı əmrlər M.F.Axundzadə irsinin orta məktəbdə tədrisi
- Afaq Yusifli İshaqlı 62 MÜNDƏRİCAT
Afaq Yusifli İshaqlı
50 M: Şah Abbasın və Yusif Sərracın qadına münasibəti haqqında nə deyə bilərsiniz? Ş: Şah Abbasın hərəmxanası müxtəlif yerlərdən gətirilmiş, zorla hərəmxanaya salınmış qadınlarla doludur. Boşanma epizodunda biz, zorla Təbrizdən və Tiflisdən göndərilmiş qızların fürsət düşən kimi öz vətənlərinə qayıtmasının və təhlükələrə baxmayaraq şah sarayını tərk etməsinin şahidi oluruq. Yusif Sərrac isə bütün əsər boyu daim yeganə ailəsini düşünür.
M: Nəhayət, münəccimliyə münasibətdə Yusif Sərrac və Şah Abbas köklü şəkildə fərqlənirlər. Şah Abbas
tarixi mənbələrin də göstərdiyi kimi münəccimlərinin məsləhəti ilə oturub durur, Yusif Sərrac isə münəccimlərin dediklərini əfsanə hesab edərək şah olanda münəccimliyi bir peşə kimi ləğv edir.
M: Yusif Sərrac hakimiyyətə gəldiyi ilk anlardan özünü tədbirli dövlət başçısı kimi aparır, o, gələcəkdə özünə qarşı üsyan qaldıra biləcək potensial dövlət xadimlərini həbs
edib Ərk
qalasına saldırır. Hakimiyyətinin ilk günündən Yusif Sərrac dövlət məmurları, baxıcıları qarşısında çıxış edərək nə deyir? Ş: O, vilayət hakimlərinə talançılıqdan, nahaq cəzalardan, rüşvətxorluqdan əl çəkməyi əmr edir. M: Beləliklə, o, mütləqiyyət hökumətinin talançı- lığını, onun hakimlərinin rüşvətxorluğunu tənqid edir, ha- kimiyyətin ədalət prinsipləri əsasında qurulması məsələ- sini irəli sürür. Yusif şahı nə düşündürür? Ş: Yusif şahı hər şeydən əvvəl rəiyyətin zəruri problemləri düşündürür. İranın xarabazar və susuz oldu- ğundan şikayətlənən Yusif şah bərpa və təmir işlərinə
M.F.Axundzadə irsinin orta məktəbdə tədrisi
51 başlayaraq ağılsız vəzirlər tərəfindən dağıdılan ölkəni bərpa etməyə başlayır. Yusif Sərrac əsl dövlət xadimi və Şah Abbasdan fərqli olaraq ölkənin vəziyyətindən xəbərdardır. Bunu onun Qəzvin şəhərində apardığı abadlıq və islahatlar göstərir. Gəlin bu islahatları xatırlayaq. Ş: Qəzvin küçələri abadlaşdırılır, şəhərə su çəkilməsi üçün tədbirlər görülür. Yusif şah bahalıq və qıtlıq olduğu üçün şəhər əhalisinə buğda paylanmasını təşkil edir.
M: Yusif şahın islahatçılıq fəaliyyəti başdan-ayağa qədər demokratik prinsiplər üzərində qurulmuş, bu islahatlarda ölkənin və xalqın mənafeyi nəzərdə tutulmuşdur. Tədbirli dövlət başçısı kimi o nəzərdə tutur və başa düşür ki, xəzinəni rüşvət hesabına deyil, qaydaya salınmış, inkişaf etmiş iqtisadiyyata əsaslanan vergi sistemi əsasında doldurmaq mümkündür. Ona görə də vergi sistemində əhəmiyyətli dəyişiklik aparılır. Yusif şah İranın iqtisadiyyatında dəyişiklik olmadan bir təsadüf nəticəsində hakimiyyət başına gələrək feodalizm cəmiyyətində özünün geniş maarifçi islahat planlarını həyata keçirməyə başlayır. Lakin məqsəd və arzularına çatmayaraq məğlub olur. O, yeni hökumət ilə şah Abbas tərəfdarları arasındakı vuruşmada itkin düşür. Əsərdə ilk baxışda elə təsvir olunur ki, guya xalq Yusif
şahı qəddar
olmadığına, adam
şaqqalatdırmağa qabil olmadığına görə taxtdan salır. Lakin diqqətlə baxsaq, görərik ki, onu taxtdan salan kimlərdir? Ş: Onun vəzifələrindən kənar etdiyi Miraxur, əmiri-topxanə, Qəzvin bəylərbəyisi, Bağır xan və Fərəc xan.
Afaq Yusifli İshaqlı
52 M: Müəllif başqa bir yerdə qəhrəmanının aqibəti haqqında "Dər nəqli Yusif Sərrac" başlığı altında bu sətirləri yazmışdır: "Bu əhvalatdan 2-3 il keçmiş Kərbəla zəvvarı müraciətlərində nəql edirdilər ki, Kərbəlada bir nəfə sərrac sakin olmuşdur. Şəhərin əhalisi onun gözəl rəftarından çox razıdır. Bu xəbərdən bir az sonra Yusif Sərracın əyalı cəmiən Kərbəla ziyarətinə gedib oradan qayıtmadı. Məlum oldu ki, Yusif Sərrac müridlərinin köməyilə və himayəsində təhlükədən nicat tapıb çoxlu cəvahiratla və paltarını dəyişməklə özünü Kərbəlaya salıbdır." (1.332) Axundzadənin bu qeydindən aydın olur ki, o, "Aldanmış kəvakib" povestinin ardını davam etdirmək fikrində olmuşdur. Müəllif işıqlı dünya uğrunda mübarizə aparan qəhrəmanının müvəffəqiyyətsizliyinə acıyır və onun həlakına bais olan qaranlıq mühitə nifrət edir. Povest böyük realist əsərlərə xas olan dərin müşa- hidələr, ümumiləşdirilmiş və tipikləşdirilmiş həyat hadi- sələri, təkraredilməz insan surət və xarakterləri ilə zəngindir. "Aldanmış kəvakib"də dilin bəzən ağırlaşması, bəzən sadələşməsi surətlərin fərdiləşdirilməsindən irəli gəlir. Lakin əsərin dili köhnə nəsr dilinə nisbətən yeni və orijinaldır. Köhnə nəsrin dilindən fərqli olaraq burada cümlələr qısa və lakonikdir, sözə qənaət edilərək az sözlə geniş məna ifadə olunur, ideya qabarıq verildiyindən məna asan anlaşılır. Povestin quruluşu bitkindir. Süjet xəttini təşkil edən hadisələrdə ən xırda təfərrüat belə ideyanın açılmasına xidmət edir. I hissə kiçik girişdən sonra "bəla" xəbəri ilə başlayır. Ekspozisiya Mirzə Sədrəddinin gəlişi ilə verilir və sonra şahın çağırdığı məclisdə vəzirlərin
M.F.Axundzadə irsinin orta məktəbdə tədrisi
53 "əlac" aradığı zaman inkişaf etdirilir. Düyün Mövlana Cəmaləddinin gəlişindən və əlac göstərməsindən sonra açılmağa başlayır. Şah Abbasın taxtdan əl çəkməsi və Yusif Sərracın şah elan edilməsi ilə başa çatır. II hissə mollabaşı Axund Səmədin Yusif Sərracı şahlığa namizəd verməsi ilə başlayır. Onun taxta çıxarılması və islahatçılıq fəaliyyətini təsvir edən hadisələr bu hissədə inkişaf etdirilir. II hissədə irticaçıların qiyamı, Yusif Sərracın itkin düşməsi və köhnə şahın qayıtması ilə hadisələr başa çatır. Əsərin sonunda Axundzadə təsvir olunan zəmanənin hadisələrinə yekun vuraraq satirik istedadının qüdrəti ilə hadisələrə mənalı bir yekun vurur. Aldadılan kim idi? Ulduzlar, yoxsa iranlılar? Sualdan hər şey aydın olduğu üçün cavaba ehtiyac qalmır. M.F.Axundzadə bu əsərində onu düşündürən, son- ralar "Kəmalüd-dövlə" məktublarında, ədəbi-tənqidi məqalələrində cavab axtardığı bir çox mətləblərə də toxunmuşdur. Məsələn, Yusif Sərrac şah elan edildikdən sonra xalq onu təbrik edir, mübarəkadlıq sədaları, top atəşləri ilə öz sevincini bildirir. Saray şairləri isə yeni şahı təbrik edirlər. Burada müəllif təhkiyəsi vasitəsilə həmin şeirin məzmunu və bağışladığı təsir əks etdirilir. Bu təsvirdə Axundzadə klassik qafiyəpərdazlığa öz mənfi münasibətini bildirmişdir: "Əgərçi Sədi və Hafizdən sonra İranda şeir qayətdə tənəzzülə düşür, şüəranın əşarı küllən biməzmun və məhz puç ləffazlıq olmuşdu. Amma genə əlhəmdülillah o harda bir neçə nəfər sahibi-cövhər şair peyda oldu ki, bədahətən cülusi-humayun üçün qəsaidi- ğərra inşa edib, Yusif şahın təxtə çıxmağını tərif və özünü hikmətdə – Süleymana, səxavətdə – Hatəmə, şücaətdə – Rüstəmə, qüdrətdə – qəza və qədərə təşbih eləyib nə- zərdən keçirdilər və tarixi-cülusunu nüktəsən-cani Qəzvin belə tapdılar:
Afaq Yusifli İshaqlı
54 Şahi-xuban nəbud Yusifi-ma, Leyk u şahi-mülki-İran-şod". (3.245)
Burada Axundzadənin klassik
şeirə münasibətindən irəli gələn incə bir kinayə, barışmazlıq mövqeyində dayanan yeni təfəkkürlü sənətkarın köhnəliyə, məddahlığa etirazı vardır. Zəngin xarakterə malik surətlər sistemi, ardıcıl inkişaf edən epizodlar silsiləsinə malik bu povest Azərbaycan ədəbiyyatında əhəmiyyətli bir hadisə olmuş, yeni realist ədəbiyyatın yaranmasına təkan vermişdir. Forması, ideyaları, məkanı və mövzusu heç vaxt təkrarlanmasa da, tam əminliklə demək olar ki, XIX yüzilliyin sonu və XX yüzilliyin əvvəllərində yaranan realist bədii nəsr nümunələri bu əsərin yaratdığı tendensiyaların əsasında formalaşmış və inkişaf etmişdir.
*** M.F.Axundzadə irsinin orta məktəbdə tədrisi
55
M.F.Axundzadənin nəzərdən keçirilmiş əsərlərinin orta məktəbdə tədris olunması istər müəllimlər, istərsə də şagirdlər üçün heç bir çətinlik törətmir. Nəzərdən keçirilən hər üç əsərin tədrisi üçün təklif olunan tədris üsulları hər şeydən öncə şagirdlərin yaradıcı fəallığına əsaslanır. Fəallığın ən yaradıcı forması tədqiqatçılıqdır. Qoyulan vəzifəni, verilən tapşırığı yerinə yetirmək üçün yollar araşdırıb tapmaq, onun öhdəsindən gəlmək, bəzən orijinal vasitələr müəyyənləşdirmək bacarığı tədqiqatçılıq üçün səciyyəvidir. Yaradıcı fəallıq şagirdin bir şəxsiyyət kimi formalaşmasında mühüm rol oynayır. Şagirdin təlimdə fəallıq dərəcəsi onun gələcək həyatındakı mövqeyini müəyyənləşdirir. Ədəbiyyat dərslərində tədqiqatçılıq üsulundan daha tez-tez istifadə etmək imkanı vardır. Məsələn, klassik ədəbiyyatın ilkin qaynaqlarından başlayaraq bütövlükdə XIX əsr və XX əsrin əvvəllərindəki Azərbaycan ədəbiyyatında ruhanilik tənqid və ifşa olunur. Müasir dünyada yaşayan, milli-dini dəyərlərimizə yiyələnən şagirdlərdə bu bəzən mənfi reaksiya yaradır, yəni bu yazıçı dinimizi pisləyir, nə üçün mən onun əsər- lərini öyrənirəm? Şagirdi istiqamətləndirərək başa salmaq lazımdır ki, burada dini ehkamların deyil, dini vasitə edə- rək özünü təmin etməyə çalışanların tənqidi verilib. Mə- sələn, ateist kimi tanınmış M.F.Axundzadənin "Aldanmış kəvakib" əsərinin tədrisi zamanı şagirdləri tədqiqatçılığa yönəltmək, onları problem situasiya qarşısında qoymaq olar: "Yusif Sərrac ruhaniliyə nifrət etdiyi üçün dindən döndərmişdi?" Şagirdləri əsərin mətninə yönəltmək Afaq Yusifli İshaqlı
56 şahlığa keçdiyi ilk gündə Yusif şahın namaz qıldığı məqamda təsvirini oxutmaq faydalıdır. Nəticə çıxartmaq, Yusif Sərracın dinin əsaslarına, yoxsa ruhanilərə qarşı olduğunu müəyyənləşdirməyi isə şagirdlərin öhdəsinə buraxmaq lazımdır. İstər nəzərdən keçirilən əsərlərində, istərsə də bütövlükdə dramaturji və lirik
yaradıcılığında M.F.Axundzadənin istifadə etdiyi mövzular, buradakı ayrı-ayrı epizodlar bütöv bir
fikir aləminin, dünyagörüşünün təzahürləri kimi ortaya çıxır, bir-birini tamamlayır, dolğunlaşdırır. Məsələn, Məstəli şahın Şəhrəbanu xanıma danışdığı epizodda olduğu kimi Hacı Mirzə Ağası xanın maaşını istəyən İran sərbazlarını qov- ması ilə, orduda qulluq edənlərin maaşlarını əlaltdan kə- sən müstövfi Mirzə Yəhya arasında nə qədər oxşarlıq var- dır, onlar bir-birini tamamlayır, bəlkə də Axundzadənin İran ordusunun məğlubiyyətlərinin səbəbini araşdırarkən gəldiyi nəticələri əks etdirir. Bu faktlar bir daha göstərir ki, orta məktəbdə tədris zamanı hər bir əsəri əlahiddə bir mövzu kimi deyil, əlaqəli şəkildə tədris etmək, fənlərarası əlaqəni, tarixi mənbələrə və elmi əsərlərə müraciət etməyi də unutmamaq lazımdır.
***
M.F.Axundzadə irsinin orta məktəbdə tədrisi
57 Sxem 1 Hacı Qara Tükəz əvvəlcə Hacı Qaranın üzünə qarğış edərək ölməsini arzulayır ki, uşaqları doyunca çörək yesin. Bəylər Hacı Qaranı aparanda isə heyfsilənir ki, Hacı Qaranın başına işə gələcək. Qalada, yəni Şuşada aldığı 500 manatlıq çit satılmadığından 100 manat zərərə düşdüyündən şikayətlənir. Hacı Qara qocaqlığından dəm vurub qorxaqları məzəmmət edir. Müəzzin Xudaverdiyə bir abbası vermir, halbuki müəzzin Hacı Qaranın atasının ruhuna Quran bağışlayıb. "Qazanc" sözünü eşidib bəyləri geri qaytarır və onlara "xüsusi" qulluq göstərir. Afaq Yusifli İshaqlı
58 Sxem 2 Şah Abbas və vəzirləri Vəzir Mirzə Möhsün
Maliyyə işlərinə rəhbərlik edir, xalqdan uzaq rüşvətxor vəzifə sahibidir. Sərdar Zamanxan
Ölkəni "müdafiə" etmək üçün İran torpaqlarını, Azərbaycanı xaraba qoyur, Təbriz ətrafı kəndləri viran edir.
Axund Səməd
Fitnəkar ruhanilərin tipik obrazıdır, intiqamçı, paxıl və kinli adamdır.
(müstovfi-xəzinədar)
Dövlət xəzinəsini "doldurmaq" üçün ikiüzlü siyasət yeridir. Münəccimlər
Mirzə Sədrəddin başqa münəccimlər- dən geri qalmamaq üçün həyatını təh- lükədə qoyub fəlakət xəbərini şaha çatdırır Nadan,
qabiliyyətsiz, qəddar,
rəhmsiz.
M.F.Axundzadə irsinin orta məktəbdə tədrisi
59 Sxem 3 Yusif Sərrac Şah Yusif
Şah Abbasın dövlət xadimlərinin həbsi
qətllər, burun-qulaq kəsmək qadağan olunur.
talançılığı, rüşvət alması qadağan olunur.
nəzarət etmək üçün xüsusi baxıcılar təyin edir. İlk əmrləri
Xəracın məbləğinin müəyyənləşdirilməsi
karvansaraların təmiri
Şəfaxana və mədrəsələrin tikilməsi
rütbəsinin ləğvi
Ruhanilərə maaş təyin edilməsi
şəxslərə tapşırılması
Əhalinin siyahıya alınması
Su çəkilməsi İslahatları Afaq Yusifli İshaqlı
60 Sxem 4 Yusif Sərrac Şah Yusif
Xüsusi əmrlə rüşvətin qadağan edilməsi
verməsi haqqında qərar
Şəhərdə 1/10, kənddə 1/20 vergisinin tətbiqi
beş şahı vergi tutulması Xüsusi əmrləri
Küçələrin genişləndiril- məsi, çirkab sularından təmizlənməsi
Bahalıq olduğu üçün əhaliyə xəzinədən buğda paylanması
Şəhərə su çəkmək üçün tədbirlərin görülməsi Qəzvinlə bağlı əmrlər M.F.Axundzadə irsinin orta məktəbdə tədrisi
61
1. F.Qasımzadə. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Bakı – 1974. 2. Ədəbiyyat. X sinif üçün dərslik. Bakı – 2010. 3. M.F.Axundov. Əsərləri. Bakı – 1982. 4. S.Şükürov. XIX və XX əsr Azərbaycan ədəbiy- yatına dair materiallar. Bakı – 2002. 5. M.F.Axundov. Əsərləri. III cild. Bakı – 1962. 6. Ümumtəhsil məktəblərinin 5-11-ci sinifləri üçün ədəbiyyatdan proqram materiallarının planlaşdırılması. Bakı – 2004. 7. Azərbaycan tarixi. Azərnəşr. Bakı – 1994. 8. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. II cild. Bakı – 1960.
9. Əhmədov Ə. Böyük mütəfəkkir M.F.Axundov. Bakı – 1958. 10. Köçərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı – 1978. 11. Cəfərov C. M.F.Axundovun dramaturgiyası. Bakı – 1953. 12. F.Qasımzadə. M.F.Axundovun həyat və yaradıcılığı. Bakı – 1962. 13.
F.Qasımzadə. M.F.Axundovun dramaturgiyasının sənətkarlıq xüsusiyyətləri. "Azərbaycan" jurnalı, 1962, № 9. 14. Rəfili M. M.F.Axundov. Bakı – 1957.
Afaq Yusifli İshaqlı
62
MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ ..................................................................... 4 I hissə "Hacı Qara" komediyasının tədrisi.......................... 6 II hissə "Hekayəti-müsyo Jordan həkimi-nəbatat və dərviş Məstəli şah caduküni-məşhur" komediyasının tədrisi .............................................. 22
"Aldanmış kəvakib" povestinin tədrisi .................... 34
Nəticə...................................................................... 51 Sxemlər ................................................................... 53 Ədəbiyyat................................................................ 57
M.F.Axundzadə irsinin orta məktəbdə tədrisi
63 Afaq Yusifli İshaqlı
Yüklə 0,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|