Ağayev yusiF ƏHMƏdov səbuhi İstiqlal Yürüşü
Yüklə 5,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
03.09.1918-ci il təltif siyahısına əsasən 13 azərbaycanlı zabit Hərbi Medalla təltif edilmişdir. 617 Onların sırasında 1-ci alayın zabitləri: süvari qayməqamı Həmid xan, yüzbaşı vəkili Sultanov, süvari yüzbaşı vəkili Əliyev, mülazimi-əvvəl Aslanbəyov, mülazimi-sani Əliyev; 2-ci alayın zabitləri: mülazimi-əvvəl Mehmandarov, mülazimi-əvvəl Savkov, süvari zabit vəkili Kavzar, yüzbaşı Sultanov, topçu miralayı Cavad Şıxlinski; 2-ci süvari alayın zabit vəkili - Qaratiklinski, təlimgahın yüzbaşı vəkilləri Nəsirbəyov və Əhmədiyev. 618 Osmanlı ordusunda mülazimi-əvvəl rütbəsi "kiçik leytenant" rütbəsinin analoqu idi. Hələ Bakı azad edilməzdən əvvəl 18 zabit (Həmid xan həm Məcidi Nişanı, həm də Hərbi Medalla təltif edilmişdi) Osmanlı dövlətinin önəmli hərbi təltif nişanlarına layiq görülmüşlər. Siyahıdakı zabitlərin adı və soyadı tam göstərilmədiyi üçün onların bir çoxunun kimliyini dəqiqləşdirmək müəyyən qədər çətindir. Məlumdur ki, Bakı azad ediləndən sonra (15.09.1918) yeni təltif siyahıları tərtib edilmiş və fərqlənənlərə orden və medallar verilmişdir. 619 Heç şübhəsiz ki, onların sırasında azərbaycanlı zabitlər də olmuşdur. Cəbhə xəttində mövcud vəziyyəti öyrənmək üçün QİO Ərkani- Hərb rəisi Nazim bəy cəbhəyə göndərildi. Onun fikrincə, Bakıya hücum iki istiqamətdə aparılmalı, bu istiqamətlər arasında Biləcəri və Hacı Həsən arakəsmə xətti olmalı idi. Bölgüyə uyğun olaraq top yerləri müəyyənləşdirilir, ehtiyatlar toplanır, firqə hissələrinin yerləşməsi üçün məntəqələr hazırlanırdı. Maştağada 10 min nəfər üçün ərzaq toplanması başlanılmışdı. Hücumdan bir gün əvvəl süvari hissələr və azərbaycanlılardan ibarət könüllü hissələr şərqdən və şimali-şərqdən şəhərə hücum etməli idilər. 620 15-ci firqənin gəlişi sentyabrın 7-si-10-u arası gözlənilirdi, bu vaxta qədər düşmənin hərbi güc imkanlarının öyrənilməsi, Sabunçu və Biləcəri ətrafındakı təpələri ələ keçirmək məqsədi ilə mövqe döyüşlərinin davam etdirilməsi qərara alınmışdı. Sentyabrın 2-də Şimal qrupu Zabratı tutdu, lakin sentyabrın 3-də ingilis-Sentrokaspi qoşunlarının güclü hücumu ilə oradan çıxarıldı. Həmin gün 311 №-li təpə top atəşinə tutuldu, Hövsan ətrafında döyüşlər davam etdi. Ləzgi süvari alayının 3-cü eskadronunun 1-ci taqımı yunker Cavarxan Ansoxskinin rəhbərliyi ilə düşmənin üstün qüvvələrinin (2 piyada bölüyü, 1 süvari eskadronu, 3 pulemyot, 2 top) hücumunun qarşısını aldı, kömək gələnə qədər 4 saat ərzində vuruşdu. 621 Nazim bəy və Mürsəl paşa mövqeləri birlikdə gəzərək Nuru paşaya ayrı-ayrılıqda raport göndərdilər Hər ikisinin qənaəti eyni idi: şəhərə son hücumdan əvvəl Biləcərinin cənub- qərbindəki sahə ələ keçirilməlidir. Balaxanı, Ramana, Sabunçu və Suraxanıda olan düşmən dəstələrini məhv edəndən sonra şəhərə hücum etmək təklifi Mürsəl paşa və Nazim bəyin fikrincə lüzumsuz idi. Kəndlərdə aparılan döyüşlər əlavə itkiyə səbəb olardı, həm də onların şəhərdən uzaq olması Bakıya hücum etməyə maneçilik törətmirdi. Şəhər alınandan sonra oradakı dəstələrin müqavimətini dərhal qırmaq mümkün idi. Sentyabrın 6-da 15-ci firqənin hissələri Ağstafaya çatmağa başladı və dərhal qatarlarla Bakı istiqamətinə göndərildi. 15-ci firqənin komandanı Süleyman İzzət bəy və onun qərargahı Gəncədə Nuru paşa, Əli ağa Şıxlinski, Azərbaycan hökumətinin üzvləri və digərləri tərəfindən qarşılandılar. Sentyabrın 7-də 15-ci firqənin qərargahı, sonra isə hissələri Hacıqabulda qatarlardan enərək mövqelərə yönəldilər. 622 Qeyd etmək lazımdır ki, 15-ci firqə Rumıniyada Qafqaza göndərilmək əmrini aldıqda olduqca güclü idi. Firqənin 8104 nəfər piyadası, 212 süvarisi, 285 istehkamçısı, 62 pulemyotu, 10 mortiri, 45 topu, 2 uzaqvuran topu və bir tank batareyası mövcud idi. 623 Beləliklə, bu firqənin Qafqaza göndərilməsi qərarı düzgün idi və vəziyyəti dərhal dəyişməyə imkan verirdi. Lakin firqənin gəlişi yubadıldı, o, Gümrü-Qarakilsə istiqamətində yerləşdirildi. Onun tərkibində olan hissələr Qafqaz cəbhəsinin müxtəlif əməliyyatlarına cəlb olunurdu. Nəticədə Bakı ətrafına göndəriləndə firqənin tərkibi zəiflədilmişdi. 617 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.158. 618 ATASE, klassor - 3821, dosye 15, fehrest -- 57. 619 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.160. 620 Yenə orada, s.325. 621 Yenə orada, s.326. 622 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.327. 623 Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.198. 148 15-ci firqə ağır yükləri Gəncədə qoyaraq Bakı istiqamətində hərəkət edir-di. Nuru paşa Xəlil paşaya göndərdiyi teleqramda Bakıya hücumu sentyabrın 12-nə planlaşdırdığını bildirdi, lakin almanlar üçün verilən məlumatda sentyabrın 15-nin hücum günü kimi göstərilməsini xahiş edirdi. Şərq Cəbhəsi komandanı Mürsəl paşaya göndərdiyi məktubda o, bütün hazırlıq işlərinin sentyabrın 11-də sona çatdı-rılmasını tələb etdi. Lakin 15-ci firqənin son hissələrinin yalnız sentyabrın 10- da cəbhəyə çatması nəzərə alınaraq hazırlıq işlərinin sentyabrın 11-də sona çatdırılmasının mümkünsüzlüyü ortaya çıxdı. 624 Sentyabrın 9-da Mürsəl paşa, 5-ci firqə Ərkani-Hərb rəisi Rüşdü bəy, Süleyman İzzət bəy Binəqədi topçu müşahidə məntəqəsinə gəldilər. Ətraf ərazidən hündürlükdə yerləşən məntəqə Biləcəri və onun ətrafında qoşunların yerləşməsini müəyyən etməyə imkan verirdi. Nuru paşadan alınan teleqramda göstərilirdi ki, Bakıya ikinci hücuma ümumi rəhbərliyi o, öz üzərinə götürmək üçün Gəncədən Bakıya gəlir. Qoşunlar о gələnə kimi döyüş mövqelərini gizlin şəkildə tutmalı idilər: 13-cü alay Hökməlinin cənubunda, 106-cı alay Qobu ətrafında, 38-ci alay 345 №-li təpə və Maştağada, 29-cu tabor 13-cü alayın ehtiyatında. 625 Sentyabrın 10-da Şərq Ordular Qrupu komandanı Xəlil paşa, QiO komandanı Nuru paşa, Azərbaycan kolordusunun komandiri Əliağa Şıxlinski Bakı ətrafına gəldilər. QİO komandanlığı və Xəlil paşa Güzdəkdə yerləşdilər. Həmin gün onlar müşahidə məntəqələrində oldular, düşmən mövqelərini nəzərdən keçirdilər. 626 Xəlil paşa qoşunların təminatı, əsgərlərin mənəvi durumu ilə tanış oldu, düşmən mövqelərini nəzərdən keçirdi və komandirlərdən hücum planlarını təklif etməyi xahiş etdi. Onunla bərabər gəlmiş bir neçə alman zabiti başda polkovnik-leytenant Parakuin olmaqla öz təkliflərini verdilər: toplar vasitəsilə düşmən səngərləri saatlarla bombalanmalı, düşmən mövqeyinin hər qarışı top atəşinə tutulmalı, sonra isə düşmənin müqaviməti qırılaraq şəhərə daxil olmalı. 627 Bu plan Avropada aparılan "mövqe müharibəsi"nin klassik forması idi. Planı icra etmək üçün nə kifayət qədər top, nə kifayət qədər mərmi ehtiyatı, nə də vaxt var idi, odur ki, "alman planı" qəbul edilmədi. 15-ci firqənin komandiri Süleyman İzzət bəy öz hücum planını təklif etdi: 5-ci firqə gecə ikən hücuma keçir, lakin əsas zərbəni 15-ci firqə endirir, Biləcəri təpələrini ələ keçirir. Azərbaycan süvariləri Əhmədli istiqamətində hücum edir. Bütün qoşunlar elə hərəkət edirlər ki, düşməni şəhərin ortasında və ya Qara şəhərdə sıxsınlar. Düşmən limana çəkilib şəhərdən qaça bilməsin və məhv edilsin. Nuru paşa bu təklifi bəzi cəhətlərinə görə dəyərləndirsə də, ümumilikdə onu qəbul etmədi. 628 Şəhər daxilində gedən döyüşlərdən sonra adətən şəhərin tamamilə məhv edildiyini nəzərə alsaq, dinc əhali arasında itkilərə yol verməməyə çalışan Nuru paşanın bu təklifi qəbul etməməsi labüd idi. Üstəlik çoxlu sayda neft buruqları, neft anbarları və emal zavodları olan Bakıda şəhər döyüşlərinin aparılması şəhərin yanıb külə dönməsi ilə nəticələnəcəkdi. Bir qrup türk zabiti ayrı bir plan təklif etdilər. Belə ki, yarbay Bəsri (sonralar Atatürk ordusu sərkərdələrindən biri, 1934-cü ildə korgeneral rütbəsinə layiq görülüb), minbaşı Saleh Ömurtak, minbaşı Nazim (1920-ci ildə Atatürkün ordusunda vuruşarkən Kütahya döyüşündə qəhrəmancasına həlak olub), minbaşı Saffet Arıkan, yüzbaşı Tevfik (sonralar Cümhurbaşkanı Genel Sekretarı) mərmi ehtiyatının az olmasını nəzərə alaraq gözlənilməzlik amilindən istifadə edib gecə vaxtı süngü zərbəsi ilə düşmən səngərlərinə soxulmaq təklifini verdilər. 629 Bu təklif hücum planı sayılmasa da, hər halda ümumi planın bir hissəsi kimi Xəlil paşa tərəfindən bəyənildi. Bütün təklifləri nəzərə alaraq komandanlıq hücum planını qəbul etdi. Sentyabrın 10-da QİO komandanı Bakıya hücum əmrini imzaladı; Şərq Cəbhəsi komandanlığı və Şimal qrupu ləğv edilir; hazırlıq işləri 11 sentyabr saat 21-də tamamlanır; Şərq cəbhəsi kimi tanınan qüvvələr (5-ci, 15-ci firqələr, Cənub qrupu) birbaşa QİO komandanına tabe edilir; qoşunların tərkibi - 5- ci firqə: 9-cu, 10-cu, 13-cü, 56-cı piyada alayları, dağ qaubitsa batareyası, 13 rus səhra topu, 4 rus dağ topu, 2 ədəd 105 mm-lik səhra qaubitsası, 3 Qüdrətli dağ batareyası (10 top), 2 Şnayder topu, 6 Şnayder dağ topu; 15-ci firqə: 38-ci, 107-ci piyada alayları, 2-ci mürəttəb süvari alayı, Azərbaycan süvari alayları, Dikaya diviziya (Tatar süvari alayı nəzərdə tutulur) və milis (könüllülər) taborları, 105 mm-lik səhra qaubitsa, 2 rus Şnayder dağ, qüdrətli dağ batareyaları, 4 Krupp dağ topu, Krupp dağ taqımı; Cənub qrupu: 4-cü Azərbaycan piyada alayının 1-ci və 2- ci taborları, iki süvari bölüyü, süvari Azərbaycan bölüyü, iki Krupp dağ, iki rus 624 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.328. 625 Yenə orada, s.329. 626 Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.164. 627 Yenə orada, s.168. 628 Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.115. 629 Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.168. 149 Yüklə 5,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|