Akġf aġirli
Yüklə 1,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
| "Hümmət"
qəzetini nəşr etməyə başladılar. "Hümmət" təkcə Azərbaycanda deyil, bütün müsəlman Şərqində türkdilli xalqlar içərisində sosial-demokratların ilk mətbu orqanıdır. Bu mətbuat orqanının fəaliyyəti Rusiyada üç inqilab dövrünü, Azərbaycanın sovetləşməsi illərini əhatə edir. Birinci Rus inqilabı ərəfəsində və inqilabın ilk aylarında "Hümmət"in gizli 5-6 sayı, 1917-ci ilin iyun ayının 3-dən 1918-ci ilin iyul ayının sonlarınadək 113 nömrəsi çap olunmuşdur. Qəzet 1919-cu ilin mayından 1920-ci ilin mayına qədər Həştərxanda çap olunmuş, burada cəmi 44 nömrəsi işıq üzü görmüşdü. Ümumiyyətlə, "Hümmət"in 163 nömrəsi aşkarlanıb. “Hümmət”in yaranması, formalaşması ilk jurnalist və publisistlərinin kimliyi hələlik tam şəkildə müəyyənləşdirilməyib. Çünki qəzetin 1904-1905-ci il nüsxələri hələlik araşdırıcılara bəlli deyil. Mətbuat tariximizə "Hümmət"in birinci nömrəsinin başlığının surəti, üçüncü sayının materiallarından yalnız biri bəllidir. Qəzetin ilk sayının başlıq hissəsində Azərbaycan və rus dillərində nəşr tarixi göstərilmişdi: "1904-cü ilin oktyabrı". Hektoqraf üsulu ilə çap olunan qəzetin adı üzərində də məxsusi olaraq dayanmaq, onun ideya-siyasi istiqamətini müəyyənləşdirmək olar. Bu qəzetin "Hümmət" Partiyasının mərkəzi mətbuat orqanlarından biri kimi adının məxsusi siyasi əhəmiyyəti var. İnqilabdan əvvəlki nəşrlər proletar beynəlmiləlçiliyin prinsiplərinə uyğun olaraq "Bütün ölkələrin proletarları birləşin" şüarı altında nəşr olunurdu. Qəzetin ideya müəllifləri bu şüarın Azərbaycan variantını atalar sözü olan "Kişilərin birliyi dağı yerindən oynadar" şüarı ilə əvəzlədilər. Bu xalq məsəlinin digər qarışığı da dilimizdə qorunur: "El bir olsa, dağ oynadar yerindən", yaxud "El gücü, sel gücü", "Hümmət" ərəb sözü olan, azərbaycan dilində "qeyrət", "birlik", "şücaət" mənasını bildirir. "Hümmət" qəzetinin ideya-siyası istiqamətinin müəyyənləşməsində, formalaşmasında XX əsr Azərbaycan tarixində, millətin taleyində böyük rolu olan, 48 yaşadığı zamanda və ölümündən sonra ağır tənələrin, bəzən isə hədsiz təriflərin ünvanı olan Nəriman Nərimanovun böyük rolu, xidmətləri var. 1917-ci ilin iyun ayının əvvəlində "Hümmət" Partiyasının Təşkilat Komitəsi N.Nərimanovun rəhbərliyi ilə əməli tədbirlər planı işləyib hazırladı ki, bunlardan biri də "Hümmət" qəzetinin nəşrinin bərpa məsələsi idi. İclasda N.Nərimanovdan, S.M.Əfəndiyevdən, T.A.Şahbazidən ibarət redaksiya heyəti təşkil edildi. Qəzetin redaktoru Nərimanov, katibi isə Tağı Şahbazi təsdiq olundu və "Turan" mətbəəsində çapı planlaşdırıldı. Sonralar həmin günü xatırlayan T.Şahbazi yazırdı ki, çox işlərdən sonra 1917-ci il iyulun 3-də "Hümmət"in ilk nömrəsini çıxarmaq mümkün oldu. Qəzetin adı "Hümmət" Təşkilatının Mərkəzi Komitəsində müzakirə edildi. "Yoldaş", "Hümmət", "Təkamül" adları təklif edildi, lakin komitə təşkilatın adlandığı "Hümmət"in üzərində durdu. Nəriman Nərimanov qəzetin məram və məqsədləri barəsində ilk bərpa sayında yazırdı: "Hümmət" qəzetəsi fəhlə və zəhmətkeşlərin hüququnu müdafiə edərkən, Rusiya müsəlmanlarına bu inqilab zamanında doğru yol göstərməyi də öz vəzifələrindən biri kimi bilir. Yolumuz artıq dərəcədə tikanlı, məşəqqətli olsa da, ali, müqəddəs məsləkimiz girdarımızın artmasına səbəb olur". "Hümmət" qəzeti qısa bir vaxt ərzində özünə müəyyən oxucu kütləsi yığa bildi, onun nüsxələri Azərbaycanın hüdudlarından xeyli kənara çıxdı. Qəzet Qafqazda, Volqaboyu müsəlman vilayətlərində, Türküstanda geniş yayıldı, hətta İranda və Türkiyədə onun oxucuları vardı. 1918-ci ilin may ayının 28-də milli-azadlıq mübarizəsinin məntiqi nəticəsi olaraq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılmasından sonra "Hümmət" Həştərxanda nəşr olunmağa başladı. Zaqafqaziya Müsəlman İşləri Komissarlığının D.X.Bünyadzadənin başçılıq etdiyi nəşriyyat şöbəsi, 1919-cu ilin martın 29-da "Hümmət"in yenidən nəşr olunması, onun onun maddi-texniki bazasının yaradılması, qəzetin ətrafında təcrübəli jurnalistlərin toplanması üçün müəyyən tədbirlər həyata keçirməyə başladı. Komissarlıq 1919-cu il martın 29-da Saritsinə M.S.Ordubadinin adına göndərdiyi məktubda ondan Həştərxana gəlməyi, nəşriyyatın işində yaxından iştirak etməyi xahiş edirdi. 1919-cu ilin mayından yenidən çıxmağa başlayan "Hümmət" əvvəllər Zaqafqaziya Müsəlman İşləri Komissarlığı və Qafqaz Müsəlman Kommunist Təşkilatı "Hümmət"in, 1919-cu ilin noyabrında isə RK Bolşeviklər Partiyası, "Hümmət" təşkilatı Həştərxan Bürosunun orqanı kimi nəşr olunurdu. Qəzet həftəlik nəşr olunmağa başladı. İlk vaxtlar qəzetə D.Bünyadzadə redaktorluq edirdi, sonralar bu iş M.S.Ordubadiyə həvalə olundu. "Hümmət"in nəşri 1920-ci ilin may ayına qədər davam etdi. "Hümmət"in Həştərxan dövründə 44 nömrəsi çap olunmuşdur. 1906-cı ildə Azərbaycan bolşevikləri rus, Azərbaycan və digər dillərdə leqal və gizli surətdə 7 qəzetin nəşrini həyata keçirə bilmişdilər ki, bunlardan biri 49 də "Bakinskiy raboçi" olmuşdur. Qəzetin ilk sayı 1906-cı ilin mayın əvvəlində buraxılmışdı. Onun nəşrinin təşkilində və çapa hazırlanmasında bolşeviklərdən P.A.Çaparidze, V.P.Nagin, V.A.Radus-Zenkoviç və başqaları yaxından iştirak etmişdilər. İlk sayında qəzet inqilabi işlərdə proletariatın gücü və rolu, fəhlə sinfi ilə kəndlilərin ittifaqının əhəmiyyəti ətraflı şəkildə izah edilirdi. Həmçinin Bakı fəhlələrinin ağır maddi vəziyyətinə, xalqın siyasi hüquqsuzluğuna dair yazılar dərc edilirdi. Gizli şəraitdə fəaliyyət göstərməyin çətinlikləri, polis təqiblərinin artması "Bakinski raboçi"nin birinci nömrəsindən sonra çapına son qoydu. "Bakinski raboçi" 1908-ci ildə leqal fəaliyyət göstərməyə başlasa da, yenidən çapını dayandırmalı oldu və doqquz illik fasilədən sonra, 1917-ci ilin mayın 5-də yenidən işıq üzü görməyə başladı və ilk sayında Leninin məşhur "Aprel tezisləri"ni dərc etdi. Qəzet öz oxucularına müraciətlə yazırdı: "Fəhlə yoldaşlar, yalnız siz öz qəzetinizə kömək edə bilərsiniz və kömək etməlisiniz. Biz yardım, kömək və məsləhət üçün sizə müraciət edirik. Dərhal vəsait toplanmasını təşkil edin. Bu iş təxirə salma bilməz. Yubanmaq olmaz. Hər gün, hər saat qiymətlidir. Qoy hər bir rayonda, hər bir zavodda, hər bir emalatxanada, hər bir kontorda, dostlarınızın işlədikləri hər bir yerdə vəsait toplanılmasına başlanılsın. Qısa bir müddətdən sonra qəzetin fondu üçün vəsait toplandı. Bütün bunlara baxmayaraq qəzet mövcud çətinliklər içərisindən çıxış yolları arayır, nəşrini davam etdirirdi. "Bakinskiy raboçi" həmin günlər öz nömrələrinin birində yazırdı: "İş ondadır ki, çörək və başqa aclıqla bərabər indi də biz kağız aclığı keçiririk. Bütün aclıqlar kimi, kağız aclığı da burjuaziya üçün yox, proletariat üçündür. Biz ona görə aclıq keçiririk ki, çünki dövlətlilər özləri üçün ehtiyat toplamışlar". Bakı Partiya Komitəsi "Bakinski raboçi" qəzetinin nəşrilə əlaqədar məsələlərin həllinə diqqət yönəldir, bu mətbu orqanın təbliğat imkanlarından istifadə edirdilər. Ona görə də qəzet Bakı Soveti İcraiyyə Komitəsinin mətbəəsində 4000 nüsxə tirajla çap olunurdu. Bütün bunlara baxmayaraq qəzet nədənsə maliyyə problemlərini önə çəkir və yazırdı: "Bizim qəzetin heç bir əməkdaşı bir qəpik də haqq almır. Gizli mətbuat buraxıldığı vaxtlarda olduğu kimi, indi də qəzetimizin əməkdaşları qətiyyən pul olmadan işləyirlər". "Hümmət", "Bakinskiy raboçi" kimi qəzetlərlə yanaşı, 1906-cı ilin may ayının 26-da həftədə iki dəfə işıq üzü görən, bolşeviklərin ilk leqal qəzeti "Dəvət- Qoç" nəşrə başladı. İlk sayında sosial-demokrat ideyasının təbliğ edən, xalqlar arasında dinc birgəyaşayışın lazımlığını qəzet səhifəsinə çıxaran "Dəvət-Qoç"un cəmi 19 nömrəsini çap etmək mümkün olub. Qəzetin təşkilində və işində görkəmli bolşeviklərdən M.Ə.Əzizbəyov, P.A.Çaparidze, S.M.Əfəndiyev, V.A.Radus- Zankoviç, V.P.Nagin və başqaları fəal iştirak edirdilər. "Dəvət-Qoç"un ilk nömrəsi çapdan çıxdıqdan 16 gün sonra 1906-cı il iyunun 12-dən 17-nə kimi eyni adda, rus dilində "Prizıv" qəzeti nəşr olunmağa 50 başladı. "Prizıv" gündəlik axşam qəzeti kimi buraxılırdı. Bakıda fəaliyyət göstərən "Trud" qəzetində çap olunan elanda "Prizıv" qəzetində V.İ.Leninin, A.V.Lunaçarskinin, S.M.Əfəndiyevin, F.Y.Maxaradzenin, Musa və Mustafa Mirqasımovların və başqa müəlliflərin iştirak edəcəkləri xəbər verilirdi. Əldə olunan arxiv materiallarına, xatirələrə əsasən söyləmək olar ki, "Prizıv" qəzeti inqilabda Leninin taktikasını müdafiə etmiş, əsasən sosial- demokratiya ideyasını əsgərlər arasında yaymaqla məşğul olmuşdur. Azərbaycan sosial-demokratları "Dəvət-Qoç"dan sonra Azərbaycan dilində yeni bir qəzet açmaq təşəbbüsü göstərdilər. Lakin müəyyən müddət bu istəklərinə nail ola bilmədilər. S.M.Əfəndiyev bu münasibətlə yazır: "Dəvət-Qoç" senzor tərəfindən bağlandıqdan sonra biz yeni bir mətbuat orqanı üçün icazə ala bilmədik. Hümmətçilər bolşeviklərin sınanmış üsullarına əl atmalı oldular. Tanınmış ziyalı, jurnalist Mehdibəy Hacınskinin qəzet nəşr etmək üçün "əlində hazır icazənamə"nin olmasından yararlanıb, bu istəklərini həyata keçirmək istədilər. Həm də ona görə ki, M.Hacınskinin qəzeti nəşr etməyə imkanı yox idi. Hümmətçilər M.Hacınski ilə danışıq aparıb, saziş bağladılar ki, onun rəsmi orqanlardan icazəsi olan "Təkamül"ünü nəşr etsinlər. "Təkamül" rəsmi dairələrdə qəzet kimi deyil, jurnal kimi qeydiyyata alındığından şübhələrə də yer qalmırdı. S.M.Əfəndiyev bu barədə yazır: "Təkamül" adı bizim məqsədlərimiz üçün münasib deyildisə də, buna baxmayaraq təşkilat Hacınskinin yaradıcılıq işlərinə qarışmamağı şərt qoyub, "Təkamül"ü nəşr etməyə başladı. "Təkamül" ərəb mənşəli söz olub, mənası "inkişaf”, "kamil olmaq", "yetişmək" deməkdir. Qəzetin nömrələrində dərc olunmuş yazıların təhlili, tarixi sənədlər, xatirələr əsasında təxmini müəyyən etmək olar ki, "Təkamül”ün redaksiya heyətinə gizli "Hümmət" və leqal "Dəvət-Qoç" qəzetlərinin aparıcı qələm insanları, publisistləri, partiya fəalları daxil idi. Onlardan S.M.Əfəndiyevi, Ə.Axundovu, M.Əzizbəyovu, S.Musəvini, Z.Zeynalovu və sosial-demokratiya ideyasından milli mövqeyə keçmiş M.Ə.Rəsulzadəni və qardaşı Məhəmmədəli Rəsulzadəni göstərmək Redaksiyada təşkilati və yaradıcılıq işinin əsas ağırlığını birinci növbədə S.M.Əfəndiyev öz üzərinə götürmüşdü. "Təkamül" Azərbaycan bolşeviklərinin nəşr etdikləri 9-cu mətbuat orqanı, milli dildə çıxan üçüncü bolşevik qəzeti idi. Onun nəşri ərəfəsində bolşeviklərin ana dilində 4 jurnal və 1 qəzeti çıxırdı. Bu qəzet "Hümmət" təşkilatının nəşri, onun qəzeti idi. Qəzetin 14 nömrəsində 500-dən artıq müxtəlif janrlı, müxtəlif istiqamətli, həcmli yazılar çap olunmuşdu. Firqələr və cəmiyyətlər, məktublar, həmkarlar ittifaqı, fəhlə məişətindən, felyeton və xəbərlər, elanlar şöbələri və bu rubrikalar adı ilə məqalələr çap edilirdi. Qəzetin materiallarında əsas yeri Rusiya və Azərbaycanın ictimai-siyasi, iqtisadi və 51 mədəni həyatı, fəhlə məişəti, müxtəlif partiya və cərəyanlara münasibət və mühüm məsələlər, problemlər tuturdu. Qəzet oxucularını beynəlxalq həyatın mühüm hadisələri ilə müntəzəm tanış edirdi. Yerli, Ümumrusiya və xarici ölkələrdən verilən bütün yazılarda sosial-demokratiya prinsipləri gözlənilirdi. "Bakinski proletari" qəzeti Azərbaycan bolşeviklərinin növbəti qəzetlərindən biri olaraq, ilk sayı 1907-ci il iyulun 20-də çap olunmuşdu. İki ildən çox bir müddətdə müəyyən fasilələrlə nəşr edilən bu qəzetin cəmi 7 nömrəsi işıq üzü görmüşdü. Qəzetin nəşrində P.A.Çaparidze, İ.V.Stalin, İ.Q.Fioletov, S.D.Vulsfon kimi bolşeviklər iştirak etmişdir. "Bakinski proletari"nin əsas istiqamətlərindən biri yerli partiya təşkilatlarının fəaliyyətini işıqlandırmaq idi. Bu mətbu orqan partiyanın kütlələrlə əlaqəsini daim diqqətdə saxlayırdı. 1907-ci ilin avqust ayının 12-də "Qudok" qəzeti neft sənayesi fəhlələri ittifaqının orqanı kimi nəşr olundu. Qəzetin çapı üçün rəsmi icazə alınmasına baxmayaraq, onun nəşrini davam etdirmək mümkün olmurdu. Nəşr edildiyi müddətdə qəzet mətbəəsini üç dəfə dəyişməli olmuş, həftəlik çıxmalı olduğu halda, redaksiya bu işin öhdəsindən dürüst gələ bilməmişdi. "Qudok" Bakıda tətil hərəkatının ideoloji bazası rolunu oynayır, müntəzəm şəkildə etiraz aksiyaları ilə bağlı materiallar dərc etdirirdi. Hətta V.İ.Lenin "Qudok" ilə maraqlanırdı. "Qudok" bir neçə əlavə də nəşr etməyə müvəffəq olmuş, azərbaycanca səhifə buraxmışdı. Lakin indiyə kimi bu nüsxələr əldə olunmayıb. 1908-ci ilin yayında "Qudok"un redaktoru İ.Şitikov ilə bolşevik əqidəli jurnalistlər arasında fikir ayrılığı yarandığma görə, bolşevik yazarlar qəzeti tərk etməli oldular. Beləliklə, bu mətbu orqan 1908-ci il iyunun 9-da 35-ci nömrəsindən sonra menşeviklərin orqanına çevrildi. "Qudok"un sıralarını tərk edənlər "Bakinski raboçi"də çalışdılar. Yüklə 1,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|