Arif Xanlar oğlu Abasov Elçin Arif oğlu Abasov Elmira Novruz qızı Hüseynova
Yüklə 1,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
İslam memarlığı və inşaat
ĠSLAMI NAXIġLAR INSANLA ALLAH ARASINDA ƏBƏDI VƏHDƏT YARADIR
“Qur’ani-Kərim”dən Aləmdə mövcud olan bütün varlıqlar həmahəng olaraq təkamülə doğru hərəkət edir. Onlar yarandıqları ilk gündən təkamül mərhələsinə çatana qədər vahid ilahi qanunlara tabe olurlar. İnsan varlıqların ən şərəflisi olduğu üçün özünəməxsus həyat tərzinə və cəmiyyəti idarə etmə üsullarına malikdir. Dünya onun üçün həyat məktəbidir və o bilir ki, əbəs yerə yaradılmamışdır. Aləmdə mövcud olan bütün varlıqlar da məhz onun təkamülə çatması üçün yaradılmışdır. Ustad ġəhid Murtəza Mütəhhəri
Orta əsrlərdə müsəlman xalqlarının tarixi müqəddəratının birliyi bu xalqların mədəniyyət sahəsində yaxınlaşmasına və birbirinə qarşılıqlı təsir göstərməsinə səbəb olmuşdur. Vaxt keçdikcə ənənəvi mədəniyyətlər dəyişikliklərə uğrayır, yeni mədəni ənənələr, ümumi həyat tərzi qaydaları və nəticədə yeni gözəllik duyumları yaranır. Vahid İslam özünüdərki və dünyaduyumlu təməli üzərində bədii təsəvvür əsasları təşəkkül tapmağa başlayır. Bu dövrdə dini və bədii şüur tərzlərinə qarşılıqlı təsir məsələsi ortaya çıxmamışdı. Belə ki, onların müstəqil fəaliyyət göstərməsindən hələ söhbət gedə bilməzdi. Onlar bir-birindən təcrid olunmuş şəkildə sadəcə olaraq mövcud deyildilər. Demək olar ki, orta əsrlərdə ümumiyyətlə, incəsənət və xüsusi memarlıq sənəti haqqında müstəqil, insanla Allah arasındakı əlaqəyə dair təsəvvürlərdən təcrid
edilmiş fikirlər yürüdülmürdü. Orta əsrlər Azərbaycan memarları İslam tikinti mədəniyyətinin başlıca qayəsi – yerlə göy, insanla
Allah arasında əlaqənin möhkəmlənməsinə xidmət etmək vəzifəsini başa düşərək həyata keçirməyə çalışırdılar. Göylərə ucaldılan məscidlərin sonu olmayan naxışlarla bəzədilmiş divarları möminlərin maddi dünya ilə mənəvi dəyərlər arasında axtardıqları həm- ahəngliyin əhəmiyyətini təsvir edən rəmzlərdir. Məlumdur ki, memarlıq tikintilərini bəzəyən naxışların məna, gözəllik anlamı quruluşunda bir qayda olaraq nəinki bədii surəti qavramaq olur, həm də Allahın hikməti öz ifadəsini tapırdı. İslami naxışların isə üç növü var: 1.
Naxış elementi kimi sementikası çox vaxt bilinməyən həndəsi fiqurlardan yaradılmış naxışlar; 2.
Bitki, canlı şəkillərin stilizə edilməsindən yaranan naxışlar; 3.
yazılardan (qrafikasından) düzəldilmiş bitkiyəoxşar və həndəsi naxışlar. Birinci növ çoxsaylı həndəsi fiqurların çul- ğalaşmasından ibarət olmalı, onların şüaları bir- birinə qarışaraq mürəkkəb və sonsuz bir naxış yaratmalıdır. Həmin naxışlar insanın “müxtəliflik- dəki vəhdəti və vəhdətdəki müxtəlifliyi” dərk etdiyi təvəkkül səviyyəsinin simvoludur. Bu naxışlar harmoniya yaradan, boşluq dolduran, keçidlər yaradan ümumi naxış kompozisiyasının ahəngini, ölçüsünü təşkil edən vasitədir. İkinci növ (məhz bu növ islami sayılır) nəbati naxışlardan təşkil olunur və sonra ahənglik prinsiplərinə əsaslanır. O qədər stilizə olunub ki, təbiətə hər cür oxşarlığını itirib. Əslində burada ahənglik qrafikası səciyyə kəsb edir. Beləliklə, hər bir xəttin dəqiq qaydaları, əsa- sən müəyyən təkmilləşmiş formasında təkrar olu- naraq hər bir səth özünə əksi olan nüsxə ilə müşayiət edilir.
İslami naxış məntiqi, ahəngi və riyazi har- monikdir. Bu xüsusiyyətlər ağılla eşqin harmoni-
İslam memarlığı və inşaat
19 yasını axtaran islamın ruhu üçün olduqca böyük əhəmiyyətə malikdir. Memarlıq tikintilərini bəzəyən naxışların məna-gözəllik anlamı quruluşunda bir qayda olaraq nəinki bədii surət ehtiva olunur, həm də Allahın hikməti öz ifadəsini tapırdı. Nəbati və həndəsi ərəb naxışları piçək xətti şəklində şaxələr üzərinə oturdulmuş yarpaq və çiçəklər, səkkizguşəli qönçələr, paxlavalar, altıbu- caqlar, beşguşəli ulduzlar, çevrələr və s. sonsuz təbiətə malikdirlər. Onların hüdudları yüngül qa- panmış görünsə də sonsuzluğa qədər davam etdirilə bilər. Burada məqsəd yerlə göyün ləyaqə- sini mömin insanın özünün sonlu dünyada möv- cud olduğunu hiss etməklə sonsuz aləmə tapın- maq səyini Allahın hər şeyi gördüyünə, eşitdiyinə, hər şeydən agah olduğuna, hər şeydən mövcud olduğuna inamını rəmzlər vasitəsilə ifadə etməkdir. Üçüncü növ naxış ərəb qrafikalı xətt növlə- rindən düzəldilmiş həndəsi naxışlardır. İslam mədəniyyətinin zəngin sahələrindən birini də ərəb əlifbası ilə yazılan xətt və xəttatlıq təşkil edir. Xəttatlıq sənəti yalnız İslam mədəniy- yətinə məxsusdur. Qədim kufi xətti ilə meydana gələn xəttatlıq sənəti əsrlər boyu müxtəlif mərhə- lələr keçərək özünün ən yüksək zirvəsinə gəlib çatmışdır. Xəttatlıq sənəti əsasən, orta əsrlərdə Şərqdə, o cümlədən Azərbaycanda geniş yayılmış, ərəb əlifbası ilə yazılan müxtəlif xətt növləri meydana çıxmışdı. Xəttatrlığın sənət kimi formalaşması isə 10-12-ci əsrlərə təsadüf edir. İlk dövrlərdə klassik altı xətt növü (klassik altılıq) yaranmışdır (süls, nəsx, mühəqqəq, reyhani, tuqi, ruqə). Orta əsrlərdə ərəb mədəniyyətinin yayıldığı Şərq ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda xəttatlıq daha da inkişaf etdirilmiş, sonralar yeni və daha gözəl xətt növləri də meydana gəlmişdır. Misal olaraq Osmanlı im- periyasının hakimiyyəti dövründə indiki divani xəttinin, elə həmin dövrlərdə İran və Azərbaycan- da təliq, şikəstə və nəstəliq xətlərinin meydana gəlməsini göstərmək olar. Xəttatlıq əsasən, dini kitabların bədii tərti- bində, İslam abidələrinin və binaların Allah kə- lamları ilə bəzədilməsində geniş istifadə edilmişdir. “Qur’ani-Kərim” ayələrinin kufi və digər xətt növləri ilə naxışa çevrilməsi heç də bu naxışların estetik dəyərlərini azaltmır. Əksinə, həmin naxışların firuzəyi, yaşıl, göy rənglərlə bəzədilməsi onların gözəlliyini daha da artırır. Kufi, süls, mühəqqəq daha çox işlənmişdir. Bu hal heç də təsadüfi olmayıb, islam dininin daha mükəmməl bir din olaraq nüfuz və təsirindən irəli gəlmişdir. İslam incəsənətinin ən qədim və onunla demək olar ki, əkiz yaranmış xəttatlıq sənəti özünün estetik təsiri baxımından hələ çox yüzilliklər əvvəl nəinki sənətkarların, eləcə də böyük dahilərin, mütəxəssislərin nəzərini cəlb etmişdir. Hətta belə deyirlər ki, xristian kilsələrini və s. məbədləri müxtəlif mövzu şəkilləri bəzəyir- sə, müsəlman məscidlərini isə istər savadsız, istərsə də savadlı, bütün insanları heyrətə gətirən, olduqca rəngarəng yazı, nəbati və həndəsi naxışlardan ibarət mükəmməl dekorativ işlər bəzəyir. Ənənəyə görə belə işlər binaların həm daxilində, həm də xaricində işlənmişdir. 14-cü əsrdə yaşamış Abdulla Səyyəfi Təbrizi, Bədrəddin Məhəmməd Təbrizi və başqa xəttatlar bədii əsərləri köçürməklə yanaşı binaların bəzək və kitabələrini də işləmişlər. 14-15-ci əsrlərdən etibarən İran və Azərbaycanda xəttatlığın yeni inkişaf mərhələsi başlanır. Həmin dövrdə Cəfər Təbrizi, Əzhər Təbrizi, Şah Mahmud Zərrinqələm Xəfinəfis, İbrahim Təbrizi, Amni Təbrizi, Əhməd ibn Məhəmməd Təbrizi, Əlabəy Təbrizi, Şah Mahmud Nişapuri, Mir İmad Qəzvini, Nizaməddin Əli Ərdəbili, Mehrab Təbrizi, Əlirza Abbasi Təbrizi, Məhəmməd Rza Təbrizi kimi xəttatlar yaşayıb-yaratmışlar. Xəttatlıq sənəti 16-cı əsrdə daha yüksək səviyyəyə çatmış, hətta Şah İsmayıl Xətai və I Şah Təhmasib kimi Səfəvi hökmdarları da bu sənətlə məşğul olmuşlar. Sonradan Təbrizdə miniatür məktəbi
fəaliyyətə başlayır. Bu zaman xəttatlıqdan, xüsusilə də şikəstə və nəstəliq xətlərindən miniatür əsərlərində geniş istifadə olunmağa başlanır. Beləliklə də, xəttatlıq özünün ən yüksək səviyyəsinə çatır. Beləcə xəttatlıq sənəti nəsildən-nəslə keçərək inkişaf etdirilmişdir. Aşağıda əsas xətt növləri barədə daha ətraflı məlumat veririk.
xətti 7-ci əsrdə Hirə və Yəməndə meydana gəlmiş, sonralar ərəblərlə yanaşı iranlılar tərəfindən də geniş istifadə olunmağa başlanmışdır. Ərəb qrafikası ən qədim kufi xətti əsasında (adından bəlli olduğu kimi Kufə şəhərində) İmam Əli (ə) Yüklə 1,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|