Arif Xanlar oğlu Abasov Elçin Arif oğlu Abasov Elmira Novruz qızı Hüseynova
Yüklə 1,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bismillahir rəhmanir rəhim, Həst Kelide-dəre-gənce-həkim.
- İzlədim yolunu səyyarələrin
- Dünyada nə qədər kitab var belə, Çalışıb, əlləşib gətirdim ələ. Oxudum, oxudum, sonra da vardım
- Dünyanı ayaqla yox
İslam memarlığı və inşaat
NIZAMI GƏNCƏVININ TƏRCÜMEYI-HALI Hər əhəmiyyətli iş Allahın adı ilə bağlanmasa o iş naqisdir. Nizami Gəncəvi
Dahi Nizaminin irsindən danışmazdan əvvəl onun öz sözlərini xatırlayaq:
Tərcüməsi: Bismillahir rəhmanir rəhim, Hikmət xəzinəsinin qapısının açarıdır.
Nizami Gəncəvi memarlıq və inşaat elmi ilə əlaqədar bütün sahələri (geodeziya, tikintinin texnologiyası və təşkili, memarlıq, layihələndir- mə, inşaat materialları, şəhərsalma və s.) dərin bildiyi üçün dərin elmi fikirlər də söyləmiş, hə- min fikirlər böyük Nizaminin dövründə və ondan əvvəlki dövrlərdə inşaat və memarlıq elminin hansı səviyyədə olduğunu, layihələndirilən hər bina və qurğunun memarı və ustasının nə qədər yüksək biliyə (həm dini, həm də dünyəvi) yiyə- lənməsini aşkar etməyə bizə imkan vermişdir. Digər tərəfdən, hər bir millət yalnız öz həqiqi tarixini, maddi və mənəvi dəyərlərini tanıyıb bunların qədrini bildiyi zaman qabaqcıl millət, böyük millət sayıla bilər. Şeyx Nizaminin əsərlərində memarlıq və inşaata dair çoxlu məlumat, fikir və mülahizələr vardır ki, bunlar da onun “Xəmsə” adı altında birləşən beş poemasında göstərilmişdir. Biz onun əsərlərində memarlıq və inşaat məsələlərini araşdırıb, din ilə elm arasındakı qırılmaz vəhdəti əks etdirməyə çalışmışıq. Nizami Gəncəvi 1141-ci ildə Gəncə şəhə- rində doğulub, böyüyüb, yazıb-yaratmış və orada da dünyasını dəyişmişdir. Əsl adı İlyasdır. Atası Yusif, babası Zəliəddin və ulu babası Müyəd- fiddin o zamankı Gəncənin ən yüksək ziyalı zümrəsindən olmuş, elmə, irfana və mənəviyyat aləminə qulluq edən məşhur şəxsiyyətlər kimi tanınmışlar. Şairin dayısı Xacə Ömər öz dərin savadı və əməli təcrübəsi sayəsində Gəncədə, Atabəylər sarayında yüksək mənsəb sahibi – vəzir olmuşdur. İlyas ibtidai təhsilini, görünür öz evlərində – atasının yanında almış, hələ uşaq ikən ərəb və fars dillərini, “Qur’an”ı, hədisləri, fiqhi, Məhəmməd Peyğəmbərin (s) və başqa din xa- dimlərinin sirlərini öyrənmiş və sonralar “Ədəb” məfhumuna daxil olan elmlərin mütaliəsinə başlamışdır. O zaman kübar və zadəgan ailələrin elmə və ədəbə marağı olan istedadlı nümayəndələri öz təhsillərini müsəlman Şərqinin mədəniyyət və elm ocaqlarında – Bağdad, Dəməşq, Qahirə, Məkkə, Mədinə və başqa şəhərlərdə davam etdirirdilər. Nizami isə həm ibtidai və orta, həm də elmi təhsilini öz sevimli şəhəri olan Gəncədə al- mışdır. Onun Bağdada və başqa elm mərkəzləri- nə getməməsinin əsas iki səbəbi olmuşdur. Gənc İlyasın meyli olsaydı, bəlkə də ailəsi onu Bağdaddakı məşhur “Nizamiyyə”də və ya başqa darülfünunlardan birinə göndərə bilərdi. Lakin şairin həm cavanlıqdan seyr və səyahətə meyli, həvəsi olmamış, öz doğma şəhərini dəlicəsinə sevdiyi, öz el-obasının vurğunu, məftunu olduğu üçün vətənini tərk etməmiş və heç vaxt da bu fikrə düşməmişdir. Başqa sözlə, əgər şair öz doğma şəhərindən ayrılmaq qüdrətinə malik olsaydı, o, xilafətin mərkəzi Bağdada köçüb, öz misilsiz sənətilə böyük xəzinələr yığardı. Bundan əlavə, öz təhsilini davam etdirmək üçün uzaq elm və
İslam memarlığı və inşaat
33 mədəniyyət mərkəzlərinə getməyə şairin heç ehtiyacı da olmayıb. Yaddan çıxarmaq olmaz ki, Nizami kimi dühalar zəminsiz yarana bilməzdi. Onların meydana gəlməsi üçün müəyyən ictimai-iqtisadi, mədəni mühit lazım idi. 12-ci əsr hər bir sahədə tariximizin parlaq intibah dövrü idi. Atabəy Şəmsəddin Eldəgiz, onun oğlanları Məhəmməd Cahan Pəhləvan və Qızıl Arslanın fəaliyyəti nəticəsində keçmişdə parçalanmış Səl- cuqlar imperiyası bir növ yenidən bərpa edilərək böyük bir dövlət yaradılmış və həmin dövlətin mərkəzi Arran və Azərbaycanın əsas paytaxtı Gəncə şəhərinə köçürülmüşdü. Gəncə artıq Ya- xın və Orta Şərqin iqtisadi, siyasi, ticarət, mədə- niyyət mərkəzinə, elm və sənət ocağına çevril- mişdi. Azərbaycanda kənd təsərrüfatı, kustar sənaye, beynəlxalq tranzit karvan ticarəti o qədər sürətlə inkişaf etmişdi ki, feodal istehsal üsulu və istehsal münasibətləri elə tərəqqiyə çatıb, irəlilə- mişdi ki, kəndlilərin şəhərə axışması və “bürkeş- ləşməsi”, feodalların şəhərlə qaynayıb-qarışması başlamışdı. Yaxın və Orta Şərqin ən böyük alim, şair, yazıçı və memarları, tanınmış sənətkarları Gəncəyə toplaşmışdılar. Şəhər böyük elm ocağı- na çevrilmiş, orada yüzlərlə mədrəsə, şəxsi və ümumi kitabxanalar işə düşmüşdü. Bunun nəticəsində mütaliə üçün lazım olan, müsəlman aləminin ən ucqarlarında belə yazılmış kitabları İlyas öz doğma şəhərində əldə edə bilərdi. Gəncənin ən zəngin və möhtəşəm kitabxanası Atabəylərin saray kitabxanası idi. Xacə Ömərin sayəsində həmin kitabxananın qapısı şair üçün həmişə açıq olmuşdur. Belə bir mühitdə yaşayan Nizami hələ cavanlığında o zamankı elmin bütün sahələrini öyrənmiş və Fərabi, İbn-Sina, Biruni kimi əsrinin ən böyük ensiklopedistlərindən biri olmuşdu. Şairin bilik dairəsinə rəngarəng və bir-birindən uzaq fənlər daxil idi: cəbr və dialektika, həndəsə və sofistika, kimya və ritorika, məntiq və təbabət, astronomiya və stilistika, tarix və minerologiya və s. Bundan əlavə o, gözəl xəttat, katib, natiq olmuşdur. Nizami qəsidələrindən birində xəttat- lığı İbn-Müqlədən, natiqliyi və mühazirə sənətini İbn-Hanidən yaxşı bildiyini özü qeyd edir. Yerin kürə şəklində olması, planetlərin avtonomluğu (“Hər bir ulduz ayrıca bir aləmdir
hərəkətdə olan göy”ün quruluşu, “kainatın və zamanın əbədiliyi”, “dörd ünsürün mahiyyəti” və s.-in hamısı mütəfəkkir İlyasa məlum idi. O deyirdi: “Saturnun dairəsi ilə Yer kürəsinin
Nizaminin “Yeddi gözəl”ində dedikləri də təsdiq edir:
Nə ki elmlər var gizli və dərin Oxudum, xəbərdar oldum da vardım Varlıqlar sirrini yeryer aradım. “Yeddi gözəl”, 21.
Dəqiq elmlərdən başqa (elmül-əbdin) Nizami humanitar fənləri (elmül-ədyan) hərtərəfli öyrənərək o zamanın mədəni xalqlarının tarixini, onların elm və mədəniyyət aləmində əldə etdikləri nailiyyətləri dərindən mənimsəmişdi. O, ərəb tərcümələri vasitəsilə antik dünyanın fəlsəfəsindən (Platonun “Respublika”, “Qanunlar”, “Timeos”, Aristotel, Evklid, Hermes Trismegist, Fales, Tianlı Appoloniya, Tirli Porfirinin əsərlərini), qədim İran tarixi və mədəniyyətindən, türk, ərəb və çin xalqlarının elm, mədəniyyət aləminin bütün
nailiyyətlərindən xəbərdar idi. Beləliklə, özünün yazdığına görə Nizami çox mütaliə etmiş, dövrünün geniş məlumatlı şəxsiyyətlərindən olmuşdur. O deyir:
Əsərlərindən göründüyü kimi, Nizami güclü mücərrəd təfəkkürə və idraka malik olmuşdur. Bunların və geniş mütaliənin sayəsin- də, ömrünü Gəncə şəhərində keçirən şair dünya- nın müxtəlif qitə və regionlarına xas olan təbii görünüşün, təbiət hadisələrinin müfəssəl və real təsvirini vermiş, dərin elmi fikirlər söyləmiş, nə- zəriyyələr irəli sürməyə və ümumiləşdirici nəticələrə gəlməyə müvəffəq olmuşdur. Ömründə heç vaxt doğma yurdu Gəncəni tərk etməyən Şeyx Nizami bu qədər biliyə malik olmasını belə izah edir:
Dolaşmışam başımla.
O, bütün ömrü boyu Gəncədə yaşamış, saray şairi olmaqdan qətiyyətlə imtina etmiş, Yüklə 1,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|