Arif Xanlar oğlu Abasov Elçin Arif oğlu Abasov Elmira Novruz qızı Hüseynova
Yüklə 1,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Xəbər verəndə ki, gəldi Nizami
- Bundan əlavə o, öz rəyi və ölçü (işləri) ilə
- Nəqqaş hansı işə başlasa gərək
- Nəqqaş əgər on naxış çəksə də Bir xətt əsas götürülür. Əgər xətdən bir cizgi belə kənara çıxsa
- Sarayı tikməyə gəzib vardılar, Mahir bir ustanı çox axtardılar. Hər gələn duruxdu, döndü bir daşa
- Sənin axtardığın qadir sənətkar Olsa, ola bilər Sam oğlu Simnar, Zirəkdir, od kimi iti əllidir
- O, bənna olsa da, məşhurdur adı
- Palçıqdan tikdiyi bəzəkli tağı, Ulduzun gözündən qapar çırağı.
- Qəsrə lazım olan hər şeyi Neman
- Yandı mehribanlıq, mərdlik xırmanı. Neman dedi: “Onu buraxsam, əlbət, Tikər özgəsinə gözəl imarət”.
İslam memarlığı və inşaat
Eyni zamanda Nizami bunu belə təsvir edir:
Sevincinə sanki əlavə oldu. Mənim Allahpərəst olduğuma görə, Buyurdu ortadan meylər yığıldı.
12-ci əsrin dahi şəxsiyyətlərindən biri olan Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Nizami Gən- cəvinin əsərləri ictimai fikir tarixində xüsusi yer tutur. Onun dünya şöhrətli ədəbi-bədii və elmi dolğunluğu ilə seçilən poemaları bütün ölkələrin alim, şair, yazıçılarının tədqiqat obyekti olub, tarixi və fəlsəfi baxımdan geniş təhlil olunur. Lakin Nizaminin əsərləri təkcə bu cəhətlərdən deyil, eyni zamanda elmi cəhətdən də böyük əhəmiyyət kəsb edir. Onun poemalarında bir çox elm sahələrinə (astronomiya, riyaziyyat, həndəsə, ulduzşünaslıq, psixologiya, memarlıq və s.) dair qiymətli məlumatlar verilərək, dəyərli elmi fikir və mülahizələr söylənilir. Nizami insan biliyinin məhdudluğuna və hələ göylərin çox sirlərini aça bilmədiyinə işarə edərək inanır ki, nəhayət bir gün bu sirlər elm yolu ilə açılacaqdır. Nizami zəmanəsinin elmlərinə dərindən yiyələnməklə yanaşı qabaqcıl elmi fikirlərin təb- liğatçılarından biri idi. Nizami malik olduğu elmi bilikləri və öz düşüncəsindən irəli gələn elmi fi- kirləri məşhur poemalarında şərh və təbliğ etmiş- dir. Zamanın tələbləri səviyyəsində dayanmaq üçün alim eyni dərəcədə sənətkar, sənətkar isə alim olmalı idi. Odur ki, Nizami dövründə sənət- karlarla alim arasında kəskin fərq duyulmurdu. Nizami Gəncəvi astronomik biliklərə dərindən yiyələnmiş alim idi. Onun əsərlərindəki memarlar da ulduzların işindən xəbərdar münəc- cim, göyölçən, ulduzşünaslardır. Memarın astro- nomiyanı bilməsi orta əsr intellektualları üçün sadəcə dəb deyildi. Nizamiyə görə, bunu bilmək ilk öncə tikilən binaya əlverişli vaxt və yön seçmək, onu “bədnəzər”dən uzaq etmək üçün idi. Əcəmi Naxçıvani də Möminə Xatun tür- bəsinin bayır örtüyünü göy kaşılarla bəzəyib, göy günbəzə oxşatmış və onun altındakı yazı qurşağı- nı “Ya Rəbb, bəd gözlərdən uzaq elə!” sözləri ilə bitirmişdir. Deməliyik ki, binaların bayır günbəz- ləri çox vaxt ulduz naxışlarla örtüldüyündən kosmik assosiativlik (şüurda ayrı-ayrı təsəvvürlər arasında əlaqə) daha aydın üzə çıxırdı. Dövrün memarlıq abidələrini yaradan memar, mühəndis, nəqqaşların biliyi, yaradıcılığı və ictimai mövqeyi barədə ən dolğun bilikləri Nizaminin əsərlərində almaq olar. Qeyd etməli- yik ki, şairin memarlığa, memara yüksək qiymət verməsi, memar yaradıcılığına bələd olması da, dövrün ümumi yüksək mədəni səviyyəsinin tutarlı göstəricilərindən biridir. Bu baxımdan şairin “Yeddi gözəl” əsəri daha dəyərlidir. Şair bu əsərində Xavərnəq qəsrinin, hər biri bir rəngdə olan yeddi günbəzinin – saray köşklərinin necə tikilməsindən, quruluş və bəzəklərindən danışmış və onu aşağıdakı parçada belə vermişdir:
Ulduzları müşahidə edir və ucalıqları ölçür. O, gildən elə bir tağ bəzəyib (ucaldır) ki, Ulduzların çırağını oğurlayır.
Kainatı, ulduzları bilməsi memara ucaltdığı binalarda ilahi nizam və mütənasiblik, bütövlük və ahəngdarlıq əldə etməyə imkan ve- rirdi. Nizami dövrü abidələrinin əsas naxış növü- nün quruluşunda da ulduzluğa bənzərlik güclü- dür. Əsasən də ulduzlara bənzər müxtəlif fiqurlar dayanan bir naxış quruluşlarını kosmosla insan arasındakı əbədi bağlılığın simvolları da saymaq olar. Nizamiyə görə, memarlar riyaziyyatın nəzəriyyə və prinsiplərini dərindən öyrənirmişlər. 14-cü yüzillikdə Məhəmməd Naxçıvani memarlardan bəhs edəndə yazmışdır ki, “Hən-
yüzilin sonunda İbn Xəldun bildirmişdir ki, İslam ölkələrində həndəsi problemlərin çoxunu bilmək memar üçün zəruridir. Belə zərurət ilk növbədə memarlığın təbiətindən doğur. 11-13-cü əsrlər abidələrinin həcm-məkan həllində naxış quruluşlarının əsasında dayanan ahəngdarlığın həndəsi mahiyyəti də bunu təsdiq edir. Bu dövrün yığcam quruluşlu monumental binalarının köşk tipli məscidlərinin, qülləvari tür- bələrinin başlanğıc biçimləri: kub, prizma, silindr, sfera, piramida, konus (planda kvadrat, çoxbu- caqlı, dairə), bu biçimlərin yerinə, funksiyasına və materialına görə seçilməsi, plastik işləməli ri- yazi prinsiplərə və həndəsi ahəngdarlığa əsasla- nırdı.
Memar və nəqqaşların universal təfəkkürü dəqiq elmlərə, xüsusilə həndəsəyə sıx bağlılığı əsas olmuşdur. Nizami yazır:
Allahın adına vursun ilk bəzək. “Ġqbalnamə”, 519. İslam memarlığı və inşaat
37 Səlcuqlar dövrü həndəsi naxış sənətinin yüksəliş dövrü olmuşdur. Son nəticədə xətlərin harmonik birləşmələrinin məhsulu olan bu bəzək sisteminin qurulmasında riyazi qanunauyğunluğu Nizami dəqiq vermiş və belə şərh etmişdir:
Həndəsi biliklər orta dövr memarları üçün, həm də zəngin simvollar sistemi olub onu öz yaradıcılığından kənar biçimləri yamsılamaqdan uzaqlaşdırmaqdan güclü bədii və təcrübi vasitə idi. “Qabusnamə”nin “Nücum və həndəsə elmi haqqında” bəhsində deyilir: “...Əgər mühəndis, ya yerölçən olsan, hesabı yaxşı öyrən, amandır, bir saat belə hesabı təkrar etməmiş olma, çünki hesab elmi vəhşi elmdir. Əgər yer ölçsən bucaqları təyin et, müxtəlif tərəfli şəkillərə xor baxma və demə ki, bunu ölçərəm, qalanlarını təxminən yazaram; sahədə böyük fərqlər əmələ gələr. Bucaqları düzgün təyin etməkdə xüsusən səy göstər. Ayıq ol, sahə ölçərkən bucaqlara fikir verməyi unutma. Çoxüzlü cisimlərdə çox zaman qövs şəklində bucaq olar. Çox yerdə bunlar kor bucağa oxşarlar. Belə halda isə sahədə böyük fərq əmələ gəlir. Sənin üçün sahəni hesablamaq çətin olan şəkil rast gəlsə, onu təxmini hesablama, yarısını üçbucaq və dördbucaqlara böl. Heç elə bir şəkil ola bilməz ki, belə etmək mümkün olmasın. Sonra hərəsini ayrı-ayrı hesabla, nəticə düz çıxar”. Ləxmilərin dövləti 7-ci əsrin əvvəllərinə qədər davam etmiş və bu qəbilənin ən məşhur şahlarından biri Neman ibn Qeysər Sədir və Xuvarnəc saraylarını tikdirmişdir. Neman Sasani şahı Yəzdigirdin atası Bəhramla dost olmuşdur. Deyilənlərə görə o, bu sarayları Bəhramın istirahət etməsi üçün tikdirmişdir. Məlumata görə, tikinti qurtardıqdan sonra, sarayın memarlıq sirləri öyrənilməsin deyə Simnar adlı memar öldürülmüşdür. Sarayın tikilməsi üçün Neman memar axtarırdı. Nizami “Yeddi gözəl”də bunu belə təsvir edir:
Odur min nəqqaşın böyük ustadı. Onuntək qiyaslı sənətkarmı var? Ucalıqlar ölçər, rəsəd qaldırar.
O yalnız toxuyar belə libası. Palçıqdan tikdiyi bəzəkli tağı, Ulduzun gözündən qapar çırağı. “Yeddi gözəl”, 58,59. Memar Simnarın öz şagirdi memar Şida ilə işə başlaması üçün Neman bütün materialları, işçiləri və tikinti ilə əlaqədar bütün digər ləvazi- matları tədarük etdi. Nizami bu haqda belə yazır:
Dərhal layiqincə eylədi sahman. Dəmir ölçü oldu Simnarın əli, Binada işlədi tamam beş ili. O qızıl barmaqlı usta nəhayət; Tikdi daşla kəcdən gümüş imarət. “Yeddi gözəl”, 59. Sonra şair yazır:
“Yeddi gözəl”, 61. Bəhram şah da özü üçün bir saray tikdirmək istəyir. Nəhayət o, Simnarın şagirdi memar Şidanı tapır və ona saray tikmək göstərişi Yüklə 1,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|