Arif Xanlar oğlu Abasov Elçin Arif oğlu Abasov Elmira Novruz qızı Hüseynova
Yüklə 1,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bərdə nə gözəldir, necə qəşəngdir, Yazı da, qışı da güldür, çiçəkdir, İyulda dağlara lalələr səpər
- Reyhanı yaşıldır illər uzunu Torpağı yoğrulmuş qızıl suyundan Elə bil hər yanda bitmiş zəfəran.
- Dedim: “Gəl, bizimlə Bərdəyə gedək Qışı qalaq orda, gəzək, kef edək, Bizim bu Bərdənin yeri Arandır
- Zəlzələnin dəhşəti ərzə qorxu salanda
- Əvvəl bir zəlzələdə qopardı rüzgar
- Bərk təməl üstündə qurdum bir bina, Ki, ziyan dəyməsin divarlarına.
- Göndərinlə salladım dolçasını kəhrizə. “Sirlər xəzinəsi”, 36. O quyudan qismətdi ha, nə oldu, Yusifin
- Otlardan toxunan ip də qırılar, Dolçası qırılıb quyuda qalar.
- Axırda yeddilər pakizə, uca
- Üzsə bir yolçunu əgər yanğusu, Yenidən can verir ona şirin su. Bu küp deyildi, quyudu, quyu
- Çox götürsə satqı suyu çeşmədən
- Bulaq suyu verirdi yer qazdıqca mən.
İslam memarlığı və inşaat
Nizami şəhərsalma prinsiplərinə uyğun olan yerin seçilməsi və orada şəhərlərin salın- ması, oranın münbit və sulu olması məsələsinə böyük yer vermişdir. O, Bərdənin yaxşı iqlimi, çoxlu münbit əkini, meydança və bağların olduğunu belə təsəvvür edir:
Şair Bərdənin təbii gözəlliyini “böyük”, “güllü”, “çiçəkli”, “gözəl”, “qəşəng”, “yaşıllıqlı” və s. kimi metaforlarla tərənnüm etməklə şəhərin ərazisinin və şəhərin özünün təbii-coğrafi xəritəsini yaratmışdır. Nizaminin təbiət haqqında məlumatları qiymətli mənbə kimi çox əhəmiyyətlidir:
“Xosrov və Şirin”, 100.
Bərdədə dövrümüzə qədər öz quruluşunu qismən və bəzilərinin isə tam saxlanmış yerüstü tarixi abidələr də mövcuddur. Bərdə türbəsi, Axsayan baba türbəsi, İmamzadə məscid kompleksi, çatqı körpülər orta əsr memarlıq üslublarını özündə əks etdirən maddi mədəniyyət abidələridir. Həmin abidələr içərisində daha çox maraq doğuranı 1322-ci ildə Əhməd ibn Əyyub əl- Hafiz Naxçıvani tərəfindən tikilmiş Bərdə türbəsidir. Arran memarlıq məktəbinin xüsusiyyətlərini özündə cəmləşdirən həmin türbə, orta əsrlər dövründə yerli tikinti mədəniyyəti ilə bərabər, Bərdənin Naxçıvan kimi qədim mədəniyyət və incəsənət mərkəzi ilə əlaqəsini də özündə əks etdirir. Abidə yeraltı sərdabədən, bayır diametri 10 m, hündürlüyü 13,5 m, dairəvi silindr şəkilli gövdədən ibarət, üst hissəsində konusvari günbəzi olan məqbərədir. Müxtəlif daş və kərpiclərlə naxış vurulmuş məqbərənin divarlarının yuxarı hissəsində 35 sm enində, üzərində kufi xətti ilə yazılmış, kəmər şəkilli zolaq vardır. Həmin yazı bişmiş kərpiclə tikilmiş “Allah” sözünün təkrarıdır. Orta əsrlərdə Tərtər çayı üzərində tikilmiş körpülər də dövrünün qiymətli tikilisi, eyni zamanda Bərdənin memarlıq, başqa sözlə mədəniyyət abidəsidir. Körpülərdən biri 15 tağlıdır (9-11-ci əsrlər) və xalq arasında “Qarı körpüsü” adlandırılır. Tərtər çayının nisbətən dar hissəsində salınmış körpü (8-14-cü əsrlər) 12 tağlıdır. Nizamini təbiət hadisələrinin – zəlzələləri- nin mahiyyətinin açılması çox düşündürmüşdür. O, düzgün olaraq yerdaxili qüvvələrin yer səthin- də zühur etmə formalarından olan zəlzələləri yer qabığının dərin qatları ilə əlaqələndirmişdir:
Yerin dərin qatına lərzə, qorxu salanda! “Sirlər xəzinəsi”, 108.
Nizami seysmik dalğaların Yer qatlarında yayılması ilə əlaqədar olan qanunauyğunluğu (uzununa və eninə dalğaları) aşağıdakı şer parçasında vermişdir:
Sağa da, sola da çatladı divar. İkinci zəlzələ qopduğu zaman O çatlamış divar uçdu binadan. “Leyli və Məcnun”, 242. Nizami bina və qurğuların uzunmüddətli və zəlzələyə davamlı olma məsələləri ilə əlaqədar tikilən binanın bünövrəsinin çox keyfiyyətli və möhkəm olmasını göstərir. Bununla əlaqədar o yazır:
Bərk təməl üstündə qurdum bir bina, Ki, ziyan dəyməsin divarlarına. “ġərəfnamə”, 54. Nizaminin əsərlərində su təchizatı məsələlərinə də böyük fikir verilir. Nizaminin əsərlərindəki bir çox
məlumatlar onun hidroloji məsələlərə yaxşı bələd olduğunu göstərir. Şairin dövründə əsas təcrübi hidroloji məsələ su təchizatı olduğundan əsərlərində yeraltı suların çıxarılması ilə İslam memarlığı və inşaat
41 bilavasitə əlaqədar olan “quyu qazmaq”, “quyu suyu”, “dərin quyu”, “tap su olan yeri, orda quyu qaz”, “daşdan su çıxarmaq”, kəhriz, quyu, dol, dolça və s. ifadələrə rast gəlirik. Nizaminin quyu, kəhriz və onların qazılmasında istifadə olunan avadanlıqlar haqqında məlumatlar aşağıdakı misallarda əks olunmuşdur:
“Sirlər xəzinəsi”, 39.
“Sirlər xəzinəsi”, 111.
“Ġsgəndərnamə”, 131.
“Ġsgəndərnamə”, 189.
“Ġsgəndərnamə”, 613. Yeraltı suların müxtəlif məqsədlərlə istifa- dəsi üçün (bunlar əhali arasında “məişət quyu- ları”, “təsərrüfat quyuları”, “həyat quyuları”, elmi dildə “şaxta quyuları” adlanırlar) vasitəsilə çıxarılması bütün dünyada, əsasən düzən və qismən dağətəyi zonalarda yayılmışdır. Yeraltı suların quyu vasitəsilə istifadəsi Azərbaycan ərazisində Abşeron yarımadasında, o cümlədən Bakı şəhərində bir vaxtlar vüsət almışdı. Hətta Bakıdakı 12-ci əsrin əzəmətli yadigarı Qız qalasının içində indiyədək qalmış su quyusu vardır. Abşeronun yeraltı suları istifadəsində qədimdən tətbiq olunmuş üsullardan biri də ovdanlar olmuşdur. Keçmiş zamanlarda isti iqlim zonalarında karvan yolları üstündə, karvansaralarda, yaşayış məntəqələrində su quyuları qazmışlar. Bunlardan məsələn, Məkkə şəhərində müsəlmanların ən bö- yük ziyarətgahları olan müqəddəs Kəbə məsci- dinin həyətində məşhur Zəm-Zəm adlı quyu vardır. “Xəmsə”də Nizaminin də dəfələrlə adını çəkdiyi bu quyu qədimdən mövcuddur. Məkkə də yaşayış məntəqəsi kimi onun ətrafında salın- mışdır. Məlum olduğu kimi, Məkkədə dini rəh- bərlik, o cümlədən Zəm-Zəm quyusuna nəzarət Qüreyşilərin sərəncamında olmuşdur. Bir vaxtlar Zəm-Zəm quyusuna nəzarəti Haşim etmiş, vəfa- tından sonra bu iş oğlu Əbdülmütəllibə (Məhəmməd Peyğəmbərin (s) babası) keçmişdir. O, 530-540-cı illərdə Zəm-Zəm quyusunu təmizlətdirib, təmir etdirmişdir. Ərəb ölkələrində eramızdan əvvəl 2-ci minillikdə qazılmış iki quyu var və indiyədək də qalır. Bunlardan biri Misirin paytaxtı Qahirə şəhərindəki 90 m dərinliyə malik Yusif (İosif) quyusu, o birisi Qüds şəhərinə gedən yollardan birinin kənarında yerləşən 30 m dərinliyində olan Yəqub (İakov) quyusudur. Burada yazılanlarla əlaqədar demək olar ki, “Yeddi gözəl”də “Bişrin hekayəsi”ndə Nizami isti, susuz, qumlu çöldə yol üstündə uca, şaxlı, budaqlı bir gözəl ağacın altında üzərinə küp qoyulmuş, divarları kərpiclə hörülmüş bir quyu təsvir etmişdir. Nizami quyu və suyu haqqında belə yazır:
Şaxlı, budaqlı bir gözəl ağaca. Ora basdırılmış bir küp durardı, İçində təptəzə şirin su vardı. Doğrudan bu suyun heç üstü yoxdu, Yanığı yatırandı, safdı, soyuqdu. Üzsə bir yolçunu əgər yanğusu, Yenidən can verir ona şirin su. Bu küp deyildi, quyudu, quyu, Bitib tükənməzdi içinin suyu. Küp demə, küp demə, quyudur, quyu, Kərpic divarlara qalxmışdır suyu. “Yeddi gözəl”, 182-183. Nizaminin haqqında danışdığı təcrübi, hidroloji məsələlərdən biri də su çəkməklə sulu layların su verilməsini gücləndirməyin mümkün olduğu barədə düzgün fikir söyləməsidir:
Çeşmənin də suyu artacaq haman. “Xosrov və ġirin”, 138.
“Sirlər xəzinəsi”, 131.
“Leyli və Məcnun”, 50. Yüklə 1,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|