Arif Xanlar oğlu Abasov Elçin Arif oğlu Abasov Elmira Novruz qızı Hüseynova
Yüklə 1,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Reyhani xətti
- Mühəqqəq xətti
- Nəstəliq xətti
- Siyaqət xətti
- Divani xətti
İslam memarlığı və inşaat
tərəfindən yaradılmışdır. İlk “Qur’an” nüsxələri də məhz bu xətlə yazılmışdır.
kufi xətti əvvəllər nöqtəsiz yazılsa da, sonralar daha da təkmilləşdirilmişdir. 10-cu əsrədək həm epiqrafiyada, həm də paleoqrafiyada geniş tətbiq olunmuşdur. 11-ci əsrdən etibarən nəsx xəttinin meydana gəlməsilə kufi xəttinin tətbiq və istifadə olunduğu sahələr məhdudlaşır. 11-13-cü əsrlərdə tikinti epiqrafiyasında kərpiclə yığılan kufi xətti aparıcı yer tutmuşdur. Bu xəttin özlüyündə münasib və düzxətli olması kərpic bəzək üçün çox əlverişlidir. Buna görə də kərpic tikililərdə kufi xətti yüksək dekorativ quruluş alır. Kufi yazı həndəsi naxış sistemləri içərisinə daxil olur və binaların memarlıq-bədii surətinin biçilməsində və ideya məzmununda mühüm rol oynayır. Lakin hərflərin sınıq və düzbucaqlı olması onların dairəvi yerlərdə, xüsusilə də günbəzlərin alt və üstlərində, minarələrdə, mehrab və sütunlarda istifadə etmək imkanı vermirdi. Bu səbəbdən də bütün bunların öhdəsindən gələn süls xətti qeyd olunan yerlərdə geniş şəkildə istifadə olunmağa başlanır. Memarlıqda kufi kitabələri memar Əcəmi Naxçıvani tərəfindən yeni yüksək səviyyəyə qaldırılıb. Kitabələr Əcəminin əsərlərində o dövrədək görünməyən bədii-estetik dəyər alır. Kufi kitabələrin bolluğu, mürəkkəbliyi, həndəsi ornamentlərlə qaynayıb-qarışması baxı- mından Möminə Xatın türbəsinin Ön Asiya memarlığında tayı, bərabəri yoxdur. Bu abidədə mühüm qovşaqlardan başqa türbə gövdəsinin künc dayaqlarının səthləri də kitabələrlə örtülmüşdür. Kufi xətti kitabələrinin dik elementlərinin yuxarı naxış quruluşlarına qarışmasının gözəl örnəkləri Marağanın Dairəvi Günbəz türbəsində (1167) də vardır. Süls xətti (hərfi mənası “üçdə bir” deməkdir) – Ərəb əlifbasında yazılan klassik xətt növlərindən biri sayılan süls 10-cu əsrdə məşhur ərəb xəttatı Əbu Əli Məhəmməd ibn Muğlə tə- rəfindən yaradılmışdır. Bu xətt növündə hərflərin üçdə bir hissəsi əyri, qalan hissəsi isə düz cizgidə yazılır ki, bu da sözlərin bir-birinə toxunaraq yazılmasına imkan verir. Süls xətti özünəməxsus gözəlliyə malik olduğu üçün xətt ustadları onu “ummul-xutut”, yəni “xətlərin anası” adlandırmış- lar. Qədim xəttatlar belə hesab etmişlər ki, süls ilə yaza bilən bir şəxs çox asanlıqla ruqə, tərfi, müsəlsəl və nəsx kimi xətlərlə də yaza bilər. Çünki xətlərə mükəmməl yiyələnməyi, möhkəm əli və böyük məharəti daha çox süls xətti tələb edir.
İslam memarlığında məscid və ziyarətgah- ların bəzədilməsinə xüsusi diqqət yetirildikdən sonra süls xəttindən də günbəzlərin tavanlarının, minarələrin, ziyarətgahların, habelə qəbir daşları- nın yazılmasında geniş istifadə edilmişdir. Reyhani xətti 11-ci əsrdə məşhur ərəb xəttatı İbn Muğlənin tələbəsi və davamçısı olmuş, daha çox İbn Əl-Bəvvab təxəllüsü ilə tanınmış görkəmli xətt ustası Əli ibn Hilal tərəfindən yaradılmışdır.
Zahiri görünüşü bir qədər süls xəttinə bənzəsə də, bəzi özünəməxsus elementləri ilə fərqlənir. Belə ki, sülsdən fərqli olaraq burada “əlif” və “ləm” kimi hərflərin başları yazı istiqamətində çevrilir. Bu xətdən əsasən yazılı ədəbiyyatda istifadə olunur.
olan bu xətt bütün xətlərdən daha çox kufi xəttinə bənzəyir. Onu da reyhani xətti kimi xəttat İbn Əl- Bəvvab yaratmışdır. Bəziləri bu xətti “qalın və canlı nəsx” də adlandırmışlar. Bu xəttin “reyhan” adlanan nisbətən zərif növü isə öz elementləri ilə gül və yarpaqları əks etdirir. Bu xətt növündən daha çox şer kitablarında istifadə olunur. Nəsx xətti (lüğəvi mənası “üzünü köçür- mək”, “ləğv etmək”, “şəklini dəyişmək”dir) – 12- ci əsrdən etibarən kufi xətti təkmilləşdikdən sonra İbn Muclə Şirazi bu xətt növünü ixtira etmiş və bu ad özündən əvvəlki xətti, yəni kufi xəttini aradan çıxardığı üçün yeni xətt növünə verilmişdir. Digər qədim xətlərlə müqayisədə nəsx özünün sadəliyi, rahat oxunuşu və rəvan yazılışı ilə diqqəti daha çox cəlb edir. Kufi xəttinin yerini tutan nəsx mey- dana gəldiyi ilk gündən “Qur’an”, dua, bədii kitab- ların yazılışı və üzünün köçürülməsində, habelə dəftərxana işlərində geniş istifadə olunmuşdur.
İslam memarlığı və inşaat
21
Hazırda İslam ölkələrində nəsx xəttinin iki növündən – yaquti nəsx və İrani nəsxdən istifadə olunur. Yaquti nəsx hicri tarixlə 698-ci ildə ildə vəfat etmiş ustad Yaqut Mustəsəmi tərəfindən ixtira olunaraq təkmilləşdirilmişdir. İrani nəsx isə Səfəvilərin hakimiyyəti döv- ründə yaşayıb-yaratmış xəttat Əhməd Neyrizi tərəfindən ixtira olunaraq bütün İslam ölkələrində, xüsusilə də İran ərazisində geniş istifadə olunmuşdur.
yazısı”) 13-cü əsrdə ərəb (Bağdad) şairi və xəttatı Əbülfəzl Dinəvəri tərəfindən yaradılmışdır.
Meydana gəldiyi ilk gündən, əsasən hökmdar fərmanları və məhkəmə sənədlərinin yazılmasında istifadə olunmuşdur. Ruqə xətti (hərfi tərcüməsi “məktub”, “dəri parçası” deməkdir) – Sürətli yazı xətti olan ruqə də tuqi kimi 13-cü əsr şairi və xəttatı Əbülfəzl Dinəvəri tərəfindən meydana gəlmişdir.
Bu bədii xətt növü ərəb əlifbasındakı klas- sik altı xətt növünə daxildir. Ruqə orta əsrlərdə əvvəllər adi əlyazmalarda, sonralar isə kitab baş- lıqlarında, ünvanların yazılışında tətbiq olunmuş- dur. Hazırda, əsasən ərəb ölkələrində adi yazıda geniş istifadə olunur. Təliq xətti ərəb əlifbası ilə yazılan əsas bədii xətt növlərindən biri olub, 14-cü əsrdə İran xəttatı Salman İsfani tərəfindən tuqi və ruqi xətlərinin əlaqələndirilməsi əsasında yaradılmışdır. Kursiv xətti olan təliq sürətlə yazılma xüsusiyyətinə malikdir. Təliqi digər xətlərdən fərqləndirən əsas elementlərdən biri də hərflərin üstdən aşağı yazılması və bir-biri ilə əlaqələndirilməsidir.
Əvvəllər adi yazılarda istifadə olunan təliq sonradan xəttatlıq sənətinin inkişafında böyük rol oynamışdır.
təliq xətlərinin sintezi nəticəsində yaradılmış və ərəb əlifbası ilə yazılan bədii xətt növlərindən birinə çevrilmişdir.
Məşhur xəttat Mirzə Əli Təbrizi tərəfindən yaradılan nəstəliq 15-16-cı əsrlərdə Yaxın Şərqdə, xüsusilə də İran və Azərbaycanda geniş yayılmış və əsasən kitabların üzünün köçürülməsində, məktub və sənədlərin yazılmasında və qitələrin hazırlanmasında geniş tətbiq olunmuşdur. Sonralar daha geniş yayılan nəstəliq xətti gümüş, bürünc və s. qiymətli metallardan, habelə saxsıdan hazırlanan qabların və s. bəzək əşyalarının tərtibatında, 17-ci əsrin əvvəllərindən isə adi yazılarda da istifadə olunmuşdur. Siyaqət xətti (hərfi tərcüməsi “hesablamaq” deməkdir) 14-cü əsrdən sonra yaranmış və daha çox dəftərxana və hesabdarlıq işlərində tətbiq olunmuşdur.
Divani xətti – Nəstəliq xəttinin iranlı xəttat- lar tərəfindən ixtirasından sonra iranlı xəttatlarla Osmanlı xəttatları arasında əsl rəqabət başlanır. Türk xəttatları nəstəliq xəttini dəyişdirərək yeni – divani xəttinin əsasını qoyurlar.
Bu xətt növü yaradıldıqdan sonra bir çox müsəlman ölkələrində yayılmış, Osmanlı dövlətin- də pul vəsiqələri, verilən hökm, əmr və fərmanlar, habelə məktub və digər yazılı sənədlər məhz diva- ni xətti ilə yazılmağa və çap olunmağa başlanmış- dır. Sonralar divani təkmilləşdirilərək özünün hazırkı mükəmməl görünüşünə çatdırılmışdır. Hazırda divaninin iki növü – qəliz divani və qırma divani mövcuddur.
Yüklə 1,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|