Avtandil ağbaba
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
121 Qırdı xalqı Akop, İvan. Onda quruldu bir divan, Hanı zənginlər, Ərdahan? Müsafir sevən Ərdahan. [168, 88] Ermənilərin törətdikləri qırğınların Türkiyədə, Azərbaycanda və Azər-baycan torpaqlarının hesabına yaradılan Ermənistan vilayətində yüz minlərlə insanın kütləvi surətdə soyqırımı və deportasiyası ilə nəticələnməsi “Böyük Ermənistan” yaratmaq xülyası ilə türkün qanına yerikləyən erməniləri daha da quduzlaşdırır, qanlı hadisələr bir- birini əvəz edirdi. “1918-ci ilin mart-aprel aylarnıda Qars bölgəsində qətliam və talanlar törədən ermənilər Sarıqamış-Qars-Gümrü istiqaməti boyunca 52 kənd və Qağızmanda 16500 türkü ən vəhşi metodlarla körpələrə belə rəhm etmədən şəhid edib yandırdılar, 5000-ə qədər türk uşağının və yetiminin taleyi bu gün belə məlum deyil” [168, 72]. Həmin dövrdə və ondan sonrakı illərdə yaranan bir sıra aşıq şeirlərində erməni qatillərinin amansızlığı xüsusi nifrətlə əks olunurdu. Tarixdə “Ərdahan qırğını” ilə tanınan qırğında ruslarla ermənilərin törətdikləri qətllər, zorakılıqlar xalq sənətkarlarının əsərlərində ürəkağrısı ilə qələmə alınırdı. “Ağıt” [ağı, mərsiyyə] adlanan bu şeirlərdə Ərdahanın amansız talanlara məruz qaldığı, dinc əhaliyə qəddarcasına divan tutulduğu ifadə edilirdi. 1877-ci ildə ingilis səfirliyindən gəlib çatan bir xəbərə görə rus ordusu Ərdahan qırğınında Kür çayına tökülüb boğulanlardan başqa, qəsəbənin səkkiz yüz nəfər dinc sakinini qətlə yetirmişdi. Bu amansız qırğında ruslarla birlikdə erməni, gürcü və yunanlar da iştirak etmişdilər. Ümumiyyətlə, rus hökuməti həmin dövrdə xüsusilə erməniləri orduya cəlb etməklə türklərə qarşı müharibələrdə onlardan istifadə edir, qırğınlar törədirdilər. Bu müsibətlər, sonsuz fəlakətlər xalq sənətkarlarının şeirlərində öz ifadəsini tapırdı: Nə zaman ki, Əmiroğlu söküldü, Korpüdən çol-çocuq suya töküldü. Ananın, babanın beli büküldü, Alındı Ərdahan, yanar Osmanlı. [202, 23] Türklərin mifik təsəvvürü və bu təsəvvürün tarixi gerçək təsdiqi kimi onu da burada qeyd etmək yerinə düşər ki, “Ardahanlıların inanışına görə Moskvanın həddən 122 artıq zülmü və vəhşilikləri “Çarxa toxunduğu üçün” ulu Tanrı onların ayağını bu müqəddəs “Şəhidlər yatağı” torpaqlardan kəsdi. İndiki (1960-cı illər-A.M.) “Bolşevik-Moskvasının zülmü” də yerdə qalmayacaq, əvvəl-axır yıxılacaqdır və bütün dustaq millətlər, rusların boyunduruğundan qurtulacaqdır” [202, 25]. Tam yarım əsr bundan əvvəl söylənmiş bu fikirlər indi tarixi bir həqiqətə çevrilmiş, keçmiş SSRİ məkanında beş müstəqil türk dövləti yaranmışdır. Rus- Türk müharibələrində sonsuz qırğınlara, deportasiya və soyqırıma məruz qalan Axıska və Axırkələk bölgələri qədim və şanlı bir tarixə malikdir. 1267-ci ildən 1578- ci ilin avqustuna qədər Atabəylər dövlətinin tərkibində olan bu bölgə “Kitabi- Dədə Qorqud”da Aksaka (Ağqala) adı ilə tanınır. 1578-ci ildə Türk-İran müharibəsi zamanı Osmanlı dövlətinin tərkibinə qatılan Axıska bölgəsi sonrakı əsrlərdə daha dəhşətli müharibələr meydanına çevrilmişdir. Çar Rusiyasının antitürk siyasəti Axıska-Axırkələk bölgələrinin aborigen əhalisinin - türklərin başına olmazın fəlakətlər gətirmişdir. 1828-ci il avqustun 28-də general Paskeviç tərəfindən işğal edilən Axıska şəhəri xarabazara çevrildi, rus ordusu burada yanğınlar və qarətlər törətdi, əhali olmazın müsibətlərə düçar oldu. Aşıq Üzeyir “bəxti qara yazılmış” Axıskada gördüklərini dərdli misralarla ifadə edirdi: Endim obasına bir göz gəzdirdim, Gördüm elin bağça-barı pozulmuş. Ürəyim gəlmədi bir daha baxam, Daş-torpağı ağlar, bəndi çözülmüş. [202, 45] Əslən Poskovun Kevat kəndindən olan Aşıq Üzeyir Fakiri örnək gətirdiyimiz bu misraları Axıskanın çar Rusiyası tərəfindən ilk işğalından (1828) iki il sonra q ələmə almışdır. Dörd bəndlik bu qoşmadan aydın görünür ki, Axıska şəhəri işğaldan sonra da xaraba olaraq qalmış, yerli əhali işğalçı ordunun təzyiqlərindən və cinayətkar əməllərindən baş götürüb doğma yurdundan qaçmışdır. Sosial emosiyalar, milli-estet ik duyğulardan doğan ağır kədər qoşmanın ümumi məzmununa bir bədbinlik gətirir. “İfritə tuzağında (tələsində) inildəyən maral”, “tüstüsü tütməyən ocaqlar”, “sönmüş xanimanlar” və s. kimi obrazlı ifadələr 1830-cu ildəki Axıskanın mənzərəsinin real görüntülərini ifadə edir. Qeyd edək ki, 1830-cu ildə Çar Rusiyası 123 ilə Osmanlı Türkiyəsi arasında sərhədlər müəyyənləşdirilərkən Axsıkanın, Axırkələyin işğalçılara verilməsinə, bu qədim türk torpaqlarında “soldat və kazakların” hökmranlıq etməsinə el sənətkarları, aşıqlar öz əsərlərində etirazlarını bildirirdilər. Aşıq Üzeyir “Gedir” rədifli qoşmasında Axsıkanın Rusiyanın tərkibinə qatılmasını böyük fəlakət adlandırır, “ölkəmizin sultanı əldən gedir” - deyə ümumxalq kədərini ifadə edirdi. Həmin dövrdə Ağbaba-Çıldır aşıq mühitündə fəaliyyət göstərən saz-söz sənətkarlarının əsərlərindən görünür ki, türk torpaqlarının “kafir Moskvaya” verilməsi ilə yerli əhali heç cür barışmamışdır. Xalqın ağır dərdlərini dilə gətirən Aşıq Üzeyir Kəsilir şikarlar, korğan qurulur, Yeddi yerdən Fakir beli qırılır. [202, 45] - desə də gələcəyə heç vaxt öz ümidini itirmir. Vətən torpaqlarının haçansa türk ordusu tərəfindən azad olacağına ürəkdən inanırdı. Əhalisi soyqırıma və deportasiyalara məruz qalan, “şenliyi atəşə yaxılan” Axsıkanın bir gün kədər və dərdlərinin bitəcəyini yenə həmin şeirdə belə ifadə edir: Axıskaydı burda ellərin xası, Kurtuluncayadək çəkəcək yası. [202, 45] Bu misralardakı kədər qarışıq ümid və inam, mübarizlik ruhu sosial emosiyaların faktik ifadəsi kimi diqqəti cəlb edir. Ümumiyyətlə, o dövrün mənzərəsini əks etdirən “viranələrdə bayquşlar yuva qurubdur”, “keçibdir çırağın sök, Axırkələk”, “şəhidlər qanı ilə yerlər boyandı” və s. misralara nə qədər ağır dərd kədər hopsa da, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi gələcəyə olan inam hissi heç vaxt zəifləməmişdir. El şairi Gülalının Axıskanın süqutuna dair yazdığı şeir bu baxımdan səciyyəvidir. Şair Gülalı tarixi mənzumə səciyyəsi daşıyan bu şeirdə şəhərin işğalı zamanı rus qoşunlarının törətdikləri qanlı faciələri canlı boyalarla əks etdirmişdir: Baltalı analar cəngə qatıldı, Səbi, sibyan atəşlərə atıldı. Al bələkdən çayın üzü tutuldu, Vay ki, xarab oldu gözəl Axıska, Özünə çarə bul, düzəl, Axıska. [12, 182] Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|