Avtandil ağbaba
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
115 1997- ci il tarixli fərmanında göstərdiyi kimi, “son iki əsrdə Qafqazda azərbaycanlılara qarşı məqsədyönlu şəkildə həyata keçirilmiş etnik təmizləmə və soyqırımı siyasəti nəticəsində xalqımız ağır məhrumiyyətə, milli faciə və məşəqqətlərə məruz qalmışdır” [68]. Milli liderimizin dərin məzmunlu bu fərmanları böyük siyasi və ideoloji əhəmiyyət daşıyır. Bütün bu qırğınlar, zorakılıq və məşəqqətlər Ağbaba-Şörəyel, Axıska-Axırkələk türklərinin də başına gətirilmişdir. Rus-erməni işbirliyi nəticəsində Türkiyənin içərilərində də - Qarsda, Sivasda, Ərzurumda, Vanda, Diyarbəkirdə, Ərdahanda və digər ərazilərdə də qanlı qırğınlar, dəhşətli fəlakətlər törədilmiş, günahsız insanlar terror və repressiyaların qurbanına çevrilmişdir. Bütün bu törədilən cinayətlər xalq sənətkarlarının yaradıcılığında ürək-yanğısı ilə əks olunurdu. Şörəyelli Əfkari (XIX əsr), Aşıq Qəhrəman (XIX-XX əsr), Aşıq Üzeyir (XYIII- XIX əsrlər), Aşıq Qulu (XIX), Qul Əhməd (XIX-XX əsr), Aşıq Şenlik (XIX - XX əsrlər), Aşıq Nəsib (XX əsr), Aşıq İsgəndər Ağbabalı (XX əsr), Aşıq Məhərrəm (XX əsr), Aşıq Heydər (XX əsr) və başqa saz-söz sənətkarlarının poeziyasında deportasiya və soyqırımların, qırğın və fəlakətlərin qanlı izləri yalnız bədii təxəyyülün deyil, şəxsi müşahidələrin dəhşətli görüntüləridir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan aşıq yaradıcılığında gözəllik, məhəbbət, təbiət və s. haqqında şeirlər kifayət qədər tədqiq olunsa da, deportasiya və soyqırımı, repressiyaları əks etdirən əsərlər barədə, demək olar ki, söhbət açılmamışdır. Azərbaycan aşıqlarının ictimai motivli şeirlərindən bəhs olunarkən Sovet ideologiyasının təsiri ilə bütün bunlara birtərəfli yanaşılmış, məsələnin əsil mahiyyəti açıqlanmamışdır. Folklorşünas alimlərimiz bu cür şeirlərdə əsasən yerli xan- bəy zülmünün, çar məmurlarının özbaşınalığının tənqid edildiyini göstərməklə kifayətlənmişlər. Halbuki Azərbaycan aşıqlarının ictimai motivli şeirlərinin əksəriyyətinin alt layında qaha qlobal məsələlər - soyqırım, deportasiya və repressiyalar geniş şəkildə əks olunurdu. Aşıq Alı, Aşıq Ələsgər, Növrəs İman (Göyçə), Aşıq Cəlil, Aşıq Mehdi (Dərələyəz), Çoban Əfqan, Aşıq Hüseyn Şəmkirli, Mikayıl Azaflı (Gəncəbasar), Şair Ağacan, Yetim Mahmud (Borçalı) və bir sıra başqa saz- söz sənətkarlarının yaradıcılığında bunu aydın görmək olar. 116 İkinci bir tərəfdən Çar Rusiyasının Gəncədə, Şəkidə, Qarabağda və başqa yerl ərdə törətdiyi qırğınlar, işğalçı rus qoşunlarının amansız cinayətləri haqqında çoxlu şeirlər qoşulmuş, dastanlar yaranmışdır. Bolşevik rejiminin bütün qadağa və yasaqlarına, siyasi təzyiqlərə baxmayaraq rus istilasına qarşı mübarizə aparan Cavad xan kimi q əhrəmanların vətənpərvərliyini xalqımız məhəbbətlə tərənnüm etmiş, tarixi faci ələri özünün şifahi yaddaşında yaşatmışdır: Baydaqları bürc üstündə qurdular, Tifil uşaqları hamı qırdılar, O zaman ki, Cavad xanı vurdular, Sanasan qırıldı beli Gəncənin. [183, 8] “Folklorda milli istiqlal v ə xalq azadlıq hərəkatına marağın artması baxımdan G əncə üsyanı və Cavad xanla bağlı dastanların yaranması çox səciyyəvidir” [105, 175]. Lakin t əəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, bunların çoxu itib-batmış, bir neçə r əvayət və şeir istisna olunmaqla günümüzə gəlib çatmamışdır. 1804-cü ild ə Gəncə xanlığının süqutu, Cavad xanın azadlıq uğrunda mücadil əsi, özünün və oğlu Hüseynqulu xanın şəhidliyi yazılı ədəbiyyatımızda da qabarıq şəkildə əks olunmuşdur. “Şair” təxəllüslü Əbdülrəhman ağa Dilbaz oğlunun iyirmi dörd b əndlik müxəmməsi Gəncə qırğınının dəhşətlərini epik-lirik boyaların v əhdətində əks etdirir. O da maraqlıdır ki, F.Köçərli Cavad xan Ziyadoğlunun hünər v ə rəşadətinin təsvir və tərənnümünə həsr olunmuş bu müxəmməsi “mərhum Əbdürrəhman ağanın əsərlərindən ən əhəmiyyətlisi” kimi qiymətləndirir. Əbdürrəhman ağa Dilbaz oğluna həsr etdiyi oçerkdə müxəmməsin iyirmi dörd b əndini verən görkəmli tənqidçi, çox güman ki, o zamankı çar senzurasının qadağalarına işarə edərək, “cümləsini burada zikr etmək, bəzi səbəblərə görə, mümkün olmadı” [102, 230] deyə öz təəssüfünü bildirirdi. Şörəyelli Əfkarinin “1853-1854 Şörəyel dastanı” adlı şeirində Gümrü ilə Qars arasında yerləşən Şörəyel bölgəsinin rus orduları tərəfindən işğalı və bu işğalı zamanı yerli əhaliyə-türk övladlarına tutulan divan təsvir edilir: Arpaçaydan əsgər olan çəkildi, Urus topu atdı, köylər söküldü. 117 O zaman İslamın beli büküldü, Dağıldı torpağın, daşın, Şörəyel. [213, 82] Bu şeiri qoşma yox, qoşma-mənzumə adlandırmaq daha düzgün olar. Çünki rus qoşunlarının Şörəyeldə törətdiyi fəlakətlər, görünməmiş qanlı qırğınlar uydurma deyil, tarixi həqiqətlər, xalq sənətkarının gördüyü real gerçəkliklərdir. Həm də bu faciələri, zülm və işgəncələri rus qoşunları ilə birlikdə erməni əsilli Behbudov kimi çar generalları törədirdilər. Türkün qanına susayan bu qaniçənin qəddarlığından, gördüyü qanlı səhnələrdən aşıq dəhşətə gələrək yazır: Behbudov baxmadı çörəyə, duza, Vay- şivən yetişdi oğula, qıza. Mövlam qəhr eləsin, qoymasın gözə, Sərildi yerlərə leşin, Şörəyel. [213, 82] “Behbudov baxmadı çörəyə-duza” misrası ilə müəllif erməni xislətini, onların nankorluğunu və namərdliyini açıb göstərmişdir. Tarixdən məlumdur ki, Vasili Osipoviç Behbudov (Bebutov) rus ordusunda yüksək rütbəli zabit olmuş, 1810, 1820- 1829- cu və 1853-cü illərdə rus-türk müharibələrinin iştirakçısı olmuş, çar Rusiyasının anti- türk siyasətinin həyata keçirilməsində var qüvvəsi ilə çalışmışdır. Bu qəddar erməni generalı yalnız müharibə və döyüşlərdə qırğınlar törətməmişdir. O, Zaqafqaziya canişini general Yermolovın adyutantı (1812-1816), Zaqafqaziya Mülkü İşlər İdarəsinin rəisi (1847-1854) və digər vəzifələrdə çalışarkən də azərbaycanlılara qarşı törətdiyi fitnəkar əməlləri ilə tanınmışdır. Aşıq Şörəyelli Əfkari Şörəyel kəndlərini, dinc sakinləri top və güllə atəşinə tutan düşmənin amansızlığını təsvir etməklə kifayətlənmir, bu bölgənin “iyirmi ildən bir qarışdığını”, qanlı döyüş meydanına çevirdiyini göstərir. Doğrudan da, Şörəyel bölgəsi dəfələrlə rus-turk, türk- iran müharibələri nəticəsində dağıdılıb viran qalmış, minlərlə günahsız insan qətlə yetirilmiş, doğma yurdundan didərgin düşmüşdü. Aşıq Qəhrəman 1918-ci ildə ermənilərin törətdikləri qanlı qırğınları görərkən “kaş bunları görməyəydim” - deyə insanların necə dəhşətli əzablara məruz qaldıqla- rını, amansız yağının qadına, körpəyə rəhm etmədən hamını məsciddə, mərəkdə diri- diri yandırdıqlarını göz yaşları içində qələmə alırdı. Əslən Qarsın Diqor kəndindən Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|