Aydin talibzadə
Yüklə 2,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
______________Milli Kitabxana_______________ 165 İkinci səhnədə Dobçinski (Qafar Həqqi) ehtiyatla, qorxa-qorxa Xlestakovun yanına gəlirdi və müfəttiş qonağa əyləşməyi təklif edirdi. Ətrafda isə stul gözə dəymirdi. Müfəttişin təklifini əmr kimi, sərt ismarıc kimi qəbul edən Dobçinski, yəni Qafar Həqqinin yaltaq, qorxaq və hiyləgər personajı naəlac qalıb stulda əyləşdiyini imitasiya eləyirdi və heç nə olmamış kimi sarsaq-sarsaq ovcunun içiylə stolu döyəcləyirdi. Bu mizan bütün mənası və emosional qayəsi baxımından xarakterin məkanda özünü tanıtması məqamıdır, xarakterin məkanda fiqurativ simvolik obrazıdır. Mehdinin fenomenal tamaşasında şəhər bələdiyyə rəisinin roluna A.Gəraybəyli təyin edilmişdi, səhnədə permanent “vay şələküm-məəlləküm” oynayan aktyor. Əgər cənab Skvoznik- Dmuxanovski “vay şələküm-məəlləküm” ovqatına düşməsəydi, yəqin ki, Xlestakovun kim olduğunu düzgün təxmin eləyərdi. Lakin paranoya vəziyyəti, qorxu onun fikirləşmək iqtidarını əlindən almışdı və şəhər bələdiyyə rəisi xalis “vay şələküm- məəlləküm”də, yəni ayı oyununda, ayı rəqsində özünü itirmişdi, bicliyindən kütləşmişdi. Xlestakovu oynayacaq aktyoru da Mehdi teatrın truppasından sanki “maqqaşlayıb” götürmüşdü; Fateh Fətullayevi bu rola seçmişdi və yanılmamışdı. Nə üçün mən “maqqaşlayıb” deyirəm? Çünki truppada Xlestakov tipinə uyğun gələcək bir aktyor yox idi. Fatehsə üç il bundan öncə Ə.İskəndərovun “Otello” tamaşasında “faciə iblisi” Yaqo rolunu ifa eləmişdi və bu, müəyyən mənada onun imicinə təsir göstərmişdi. Təbii ki, sərt, qəddar Yaqodan sonra aktyorun tülüngü Xlestakov roluna cəlb edilməsində rejissor üçün riskli məqamlar vardı: Mehdi Məmmədov öz peşəkarlığını karta qoymuşdu və uduzmamışdı. Mehdi bilirdi ki, əgər M.Əliyevlə mizanları bir dəfə keçib rolu onun öhdəsinə buraxmaq kifayətdirsə, Fatehlə ardıcıl birgə iş tələb olunur. Həqiqətən, rejissorun yardımı ilə Fətullayev obrazı asancana özünküləşdirdi: anladı ki, Xlestakovun qafasında küləklər ______________Milli Kitabxana_______________ 166 vıyıldayır və bu adam düşünüb danışmır, danışıb fikirləşir və dediyi söz onu hara apardı, ora da gedir; yəni həyatda nadürüst improvizatordur, məşhur Ostap İbrahim oğlu Benderin sələfidir. “Müfəttiş” tamaşasının azərbaycanlı quruluşçu rejissoru Luka Lukiç Xlopovu (A.Cavadov) da, Pyotr İvanoviç Dobçinckini (Q.Həqqi) də, Pyotr İvanoviç Bobçinskini (S.Saleh) də, İvan Kuzmiç Şpekini (M.Sadıqov) də, Artyom Filippoviç Zemlyanikanı (Ab.Rzayev) da, Lyapkin-Tyapkini (At.Rzayev; H.Qafqazlı) də rus mühitinin gülünc simvol- portretləri qismində təqdim etmişdi. Bu aktyorların heç birinin ifasında imitasiya əlaməti nəzərə çarpmırdı: onlar təkrarsız, orijinal oyun sərgiləyirdilər. N.V.Qoqolun mətnini Azərbaycan teatrı 1902-ci ildən zaman-zaman mütəmadi mənimsəmişdi və ona artıq özgəsi kimi yanaşmırdı. Burada Mirzə Cəlil fenomenini də unutmaq olmaz. Düzdür, Mehdi üçün “Müfəttiş”i Sabit Rəhman yenidən azəri türkcəsinə çevirmişdi və bu tərcüməni öz komediyalarının dilinə yaxınlaşdırmışdı. Bu dəfə Mehdinin tamaşasında qadın obrazları alınmamışdı: 12 illik rejissor karyerasında ilk kərə idi ki, belə bir şey baş verirdi. Onun rejissorluq fəaliyyətinin sonrakı 30 ili də göstərəcək ki, Mehdi tamaşalarında aktrisalar həmişə super oyun nümayiş etdiriblər. “Müfəttiş” (bir də “İblis”) bu siyahıda istisnadır. Mirvari Novruzovanın Anna Andreyevnasında o qədər süni teatrallıq vardı ki, tənqidçilərin hamısı bunu həməncə qeyd etmişdi. Sofiya Bəsirzadə haqqında isə yazırdılar ki, o, ümumiyyətlə obrazı başa düşməyib 136 və səhnədə yapma işgüzarlıq, yalançı canfəşanlıq göstərməklə məşğuldur. Gəlin razılaşaq ki, “Müfəttiş”in qadın obrazları natamam eskizləri xatırladır. Onları Nikolay Vasilyeviçin komediyasından ixtisar eləsən belə, pyes ciddi dəyişikliklərə məruz qalmayacaq. Mehdi Məmmədovun “Müfəttiş”indən də M.Novruzova ilə S.Bəsirzadə kənarlaşdırılsaydı, tamaşanın estetik bütövlüyünə heç bir zərər dəyməyəcəkdi. Çünki rejissor ______________Milli Kitabxana_______________ 167 tamaşada Milli Teatrın ən koloritli kişi aktyorlarından əla bir ansambl yaratmışdı və bu ansamblda hərə öz solo partiyasını virtuozcasına ifa etmişdi. M.Cəfər “Müfəttiş”i Milli Teatrın mövcudluq tarixinin “mühüm hadisəsi” adlandırmışdı. D.Minkeviçsə demişdi ki, bu tamaşanın “bədii səviyyəsi çox yüksəkdir”. Əslində isə, əlbəttə, mənim Mehdinin “Müfəttiş”ilə bağlı öyrənib bildiklərimə görə, bu tamaşa dahi bir tamaşa olub. Osip rolunda M.Əliyev, Skvoznik-Dmuxanovski rolunda A.Gəraybəyli bənzərsiz sənət göstəriblər səhnədə; elə bir sənət ki, yalnız Çarli Çaplin, İqor İlyinski, Mixail Jarov istedadının masştabında analogiya, müqayisə tələb edir. Mən əminəm ki, keçən əsrin 50-ci illərində bu cür Osipi, bu cür bələdiyyə rəisi olan bir tamaşa ilə bütün Rusiyanı, bəlkə də dünyanı, dolaşmaq mümkün idi. Mehdinin “Müfəttiş”i təkcə yubiley tamaşası deyildi; təkcə öz rejissor səriştəsini, peşəkarlığını bir daha kimlərəsə sübut etmək cəhdi deyildi; təkcə “baxın, biz Qoqolu da oynaya bilirik” iddiası deyildi. Mehdi Məmmədov “Müfəttiş” tamaşasını “rüşvət və əxlaq” mövzusunda sosial lətifə kimi düşünmüşdü və buradan fəlsəfi sonuclara gedib çıxmışdı. Toplumun əxlaqını, mənəvi, ruhsal durumunu rüşvət qədər pozan digər bir nəsnə bulmaq çətin: o yerdə ki, rüşvət var, orada əxlaq qalmır. Sosial əxlaq heçə enəndə toplumda qorxu və absurd tirajlanmağa başlayır. Rüşvət əxlaqı, əxlaqın yoxluğu isə cəmiyyəti dağıdır. Burada reaksiya zəncirvaridir. Tamah və qorxu rüşvəti labüdləşdirir; rüşvət isə tamah və qorxunu çoxaldır. Rüşvət azadlıqdan, aşkarlıqdan qorxur, azadlıq, aşkarlıq da rüşvətdən. Rüşvət hakim olan yerdə hamı ucdantutma lakeydir, kölədir, nökərdir. Bu tip sosial-fəlsəfi qayəli fikirlər Mehdinin “Müfəttiş” tamaşasının mənalar orbitində fırlanırdı. Əlbəttə ki, o zaman bu yöndən tamaşaya yanaşmaq, bu aspektdən onu aktual adlandırmaq olmazdı. Çünki rəsmi şəkildə bəyan edilmişdi ki, Kommunist Partiyası cəmiyyətdə rüşvətin kökünü kəsib və onun hər təzahürünə qarşı Yüklə 2,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|