Aydin talibzadə
Yüklə 2,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Ülkər ismilə, deyir, göydə yaşarmış bir öküz, Bu bir əfsanə, yer altında da varmış bir öküz, Arif olsaq bu öküzlər arasında bişək
______________Milli Kitabxana_______________ 292 Hamlet uyuyurdu və bəlkə də o, bütün dünyaya bir Hamlet nəzərlərilə baxırdı. Mehdi Xəyyamda Hamleti, sadəcə, tanımışdı, kəşf eləmişdi və bu kəşf onu bir az da coşdurmuşdu və sənətçi Xəyyamı, Yaşar Qarayevin söylədiyi kimi, Hamletin və Faustun sələfi qismində səhnəyə çıxarmışdı. Bu, doğru və inandırıcı... Amma... Mehdi Mehdi olmazdı, əgər Xəyyamın bir kişi kimi gözəlliyini, cazibəsini, yaraşığını vurğulamasaydı... Ortaçağ müsəlman Şərqinin kübar saray əyanı qədər nəfis geyinmiş Mehdinin Xəyyamı səhnədə teatralcasına qəşəng idi, ədalı idi, nurlu idi; Şərqin ideal şair, peyğəmbər tipinə bənzəyirdi: təzə ay kimi nazik saqqalı vardı üzündə... çöhrəsini haşiyələyirdi... qaşları yuxarı dartılmışdı... başına ağ əmmamə qoymuşdu... elə bil Təbriz miniatür məktəbinin rəsmlərindən düşmüşdü səhnəyə... aktrisa Şəfiqə Məmmədovanın gülüzlü Sevdasının yanına... Xəyyam şəndir, nikbindir, əlində şərab piyaləsi; zövq əhlidir, dostları ilə xoş məqamlar yaşar, deyər, gülər, zarafatlaşar; Sevdanı sevər, məsud olar, həyatdan, gözəllikdən, zəriflikdən nəşələnər, ağlına qürrələnər, hər şeyə meydan oxuyar, yeri gəldikdə isə niyyəti pis insanlara saçma cavablar da verər: “Ülkər ismilə, deyir, göydə yaşarmış bir öküz, Bu bir əfsanə, yer altında da varmış bir öküz, Arif olsaq bu öküzlər arasında bişək Görürük bir yığın ipsiz və yonulmaz eşşək” Bu, Nişapurlu Ömər Xəyyamın Milli Teatrın səhnəsinə tarix müstəvisindən adlamış zühur obrazlarının birinci versiyasıdır. Hərçənd “xəyyam” sözünün hərfi mənası “keçə toxuyan” anlamına gəlir. Bu da onu bildirir ki, Xəyyam XI əsrdə Məlikşah sarayının əziz qonağı və dövrünün hörmətli alimi, riyaziyyatçısı, münəccimi 215 kimi qəbul edilməsinə baxmayaraq öz fəlsəfəsində sufilərə, sufi təriqətinə bağlı bir ______________Milli Kitabxana_______________ 293 kimsə olub. Nədən bunu belə deyirəm? Çünki həmin çağlarda məhz sufilər Həllac (“yun əyirən”), Əttar (“ətriyyatçı”, “aptekçi”, “xırdavatçı”), Zərkub (“qızıl döyən”), Səyyaf (qılınc düzəldən) kimi təxəllüsləri bəyənirdilər, müəyyən peşələri guya ki öz fəlsəfələrinin simvolik açarı qismində götürürdülər. Odur ki, şərqli Hamletin fərqliliyi yəqin onun sufi xislətində təzahür edə bilər. Mənim bu fikrim haradasa Yaşar Qarayevin Azərbaycan səhnəsinin Xəyyamına (“biz Şərq mütəfəkkirini Hamletdən ayıran cizgiləri də görmək istərdik”) tutduğu iradla səsləşir. Xəyyam Mehdinin ifasında sufilikdən çox uzaq, yunan epikurçuluğuna isə çox yaxın idi. Obrazın ikinci zühur versiyasında Xəyyam məğrur bir insandır, şairdir, filosofdur, söz sərrafıdır, kitab adamıdır; hər yerdə haqqı güdər, zülmü görər, suçlular üçün ulu xaqanlardan əfv dilər. Amma faydası nə... Fələyin yazdığını poza bilmək nə demək?.. Gərçi “tale zəbun, düşmən qəvi” isə ədalətli olmaq mümkünsüz. Güc və tülkü-siyasilərin hiyləsi ədaləti sındırır. Onda bir şərab qalır Xəyyama, bir Sevda... bir də zəmanənin dərd-səri... bir də ki şairin qoruya bilmədiyi ali dəyərlərin xiffəti. “Bilməm, niyə getdin, niyə döndün, niyə baxdın?” Obrazın üçüncü zühur versiyasında Xəyyam Nişapur bazarında əyləşmiş ağsaçlı bir ixtiyardır, müdrik bir filosofdur.. Sevdanı əcəl alıb, yer gizləyib: saray oyunlarının qurbanı oldu yavru: bilmədi, içdi zəhəri və getdi... Burada Mehdi Məmmədov sanki yaxasından dünya boyda Sevda sevgisini çıxarıb yerinə dünya boyda kədəri taxırdı və tənhalaşırdı. Amma dövrün cəfası ona daha heç nə etməz. Nədən ki, Xəyyam olumdan da, ölümdən də yüksəkdə qərarlaşıb. O, indi gerçəkliyə yox, xəyallarına mənsubdur və xatirələrində mövcud teyflərlə yaşayır. Bir gün Nişapur bazarından qalxacaq və onların yanına uçacaq... Bu, pyes deyil, şeirin obrazlara və məkana tranformasiyasıdır. İiştirakçıların dialoq və monoloqları isə sanki lirik nəğmələrdir (mənim qənaətlərim də libretto ______________Milli Kitabxana_______________ 294 versiyasını təsdiqləyir). Və Mehdi Məmmədov əsl bir professional kimi bunu bilirdi də, duyurdu da. Odur ki, quruluşçu rejissor səhnədə bir poeziya dünyası, şeir, musiqi, rəqs dünyası yaratmışdı, poetik teatrın prinsiplərinə önəm vermişdi. Rəssam Elçin (Elçin Muxtar Elxan) da öz tərtibatı ilə rejissoru yüzdə yüz dəstəkləmişdi, onun fantaziyalarının “püskürməsi” üçün səhnə məkanını bacardığı qədər “boşaltmışdı”, səhnə planşeti üzərində artıq bir çöp də saxlamamışdı. Abbas Zamanov yazırdı ki, “tərtibat həm Cavid faciəsinin, həm də orada əks olunmuş dövrün ruhuna uyğundur”. 216 Bəli, bəli... tam ruha müvafiq... nə lazımdısa, o da səhnədə idi. Səhnə açıq meydanı xatırladırdı: şərti teatrın meyarları, xalq tamaşalarının bədii-estetik prinsipləri əsasında tərtiblənmişdi. “Tərtibat üçün “yüngül” xammaldan, bədii “sintetika”dan istifadə edərkən də rejissor monumental bir mövzuya quruluş verdiyini unutmur, romantik, ciddi və temperamentli bir sənətin cizgilərini müasir, çevik səhnə konstruksiyası ilə məharətlə birləşdirir. İkinci tərəfdən məhz romantik və poetik bir teatrın təbii etdiyi bir şərtilik, simvolik keyfiyyətlər, xəyal, nəğmə, rəqs ünsürləri tamaşanın bədii koloritini, poeziyasını artırır”. 217 “Yüngül” xammal” deyəndə resenzentlərdən biri səhnədən asılmış əlvan parçaları nəzərdə tuturdu. Bu parçalar Şərqin taftasını, qumaşını, zər-xarasını eyhamlaşdırırdı və müsəlman dünyasını bildirən nişanları, emblemləri, ərəb kalliqrafiyasını sərgiləyirdi. Bəlkə elə parça çoxluğu ucbatından Mehdi və Elçin teatrın pərdəsindən imtina etmişdilər. Odur ki, bəzi teatrşünaslar yazanda ki, “Xəyyam”da pərdə açılırdı” gopa basırlar. Mən bunu əvvəlcə 60-80-cı illər Azərbaycan ədəbiyyatının şəksiz avtoriteti Yaşar Qarayevin resenziyasına əsasən müəyyənləşdirdim, ardıyca isə Elçin Muxtar Elxandan soruşub dəqiqləşdirdim. Yəni doğruluğuna cavabdehəm. Elçin dekorlardan çox az faydalanmışdı: səhnə ortasında qurulmuş tağlı konstruksiya cüzi dəyişmələr üsulu ilə seyrçilərin gözü önündə məkanı gah şah sarayına, gah Yüklə 2,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|