Aydin talibzadə

______________Milli Kitabxana_______________ 
286 
Mehdi necə də gözəl idilər, necə də gözəl oynayırdılar” ifadəsi 
yaddaşıma həmişəlik hopur. Nə üçün bu cümlə belə huşuma 
batdı, bilməm... Kim fikirləşərdi ki, bir gün mən vaxtilə 
fərqində olmadığım bir tamaşadan yazacağam... 
     İndisə mən monoqrafiyanın “Xəyyam” mərhələsinə vardım 
və respublika qəzetlərindən bir resenziya yağışı yağdı üstümə.  
Kimlər daha nələr yazmamış
211
... və yazdıqlarının hamısında 
Mehdiyə alqış... alqış... alqış... Hamı da tamaşaya “hadisə” 
deyib dayanmış... Və  qəribə bir paradoks... bu rəy söyləyən 
səslər içində  Cəfər Cəfərovun, teatrşünaslığın xormeysterinin, 
adı yoxdur. Yalnız 1974-cü ildə  nəşr olunmuş “Azərbaycan 
teatrı” kitabında C.Cəfərov bu tamaşanın təhlilinə düz beşcə 
səhifə  həsr edir. Və yenə  təəccüb, hətta heyrət... Vallah, mən 
şaşırdım. Əvvəlcə heç nə anlamadım və gözlərimə inanmadım. 
Nəfəsimi dərib bir də yoxladım. Mən səhv etməmişdim: 
C.Cəfərovun kitabında “Xəyyam” haqqında verilən analiz 
cümlə-cümlə, azacıq ixtisarla, və  bəzən xəbərin zaman 
şəkilçisini dəyişmək  şərtilə Yaşar Qarayevin “Əlvan 
tamaşa” adlı  məqaləsindən köçürülmüşdü; isnad yeri də 
göstərilməmişdi. Olurmu, yahu? Yuxumu bu? Amma mən 
yüzfaizli əminliklə deyirəm ki, bu, C.Cəfərovun işi deyil. Belə 
ki, Cəfərlə Yaşar, Allah hər ikisinə rəhmət eləsin, Azərbaycan 
humanitar elm tarixinin ən yüksək kateqoriyalı alimləri idilər 
və lazım gəldikdə bir-birilə polemika aparmaqdan 
çəkinmirdilər. Mən bunu bilirəm və  əminliklə söyləyirəm. 
Odur ki, teatrşünas Cəfərov heç vaxt... heç vaxt ədəbiyyatşünas 
Qarayevin resenziyasını, sitatsız-filansız, götürüb öz 
monoqrafiyasına salmazdı. Bəs bu, haradan gəlib ora düşüb? 
Bir versiyam var, onu indi Sizə açıqlayacağam. Məhz bu 
kitabın yazıldığı  və çapa hazırlandığı dövrdə  Cəfər Cəfərov 
dövlət strukturlarında məsul vəzifələrdən birində çalışırdı. 
Olsun ki, elə buna görə  də, o, teatrın müasir tarixinin bəzi 
məqamlarını “işıqlandırmağı” ya öz ətrafındakı tetarşünaslara, 
ya da tələbələrinə tapşırıb. Və onlardan kimsə... Cəfər 

---

______________Milli Kitabxana_______________ 
287 
Cəfərovu aldadıb, ona xəyanət eləyib, Yaşar Qarayevin 
“Xəyyam” tamaşası ilə bağlı fikirlərini Cəfər Cəfərovun adına 
yazıb... Cəfərin də buna nəzarət eləməyə imkanı çatmayıb; 
çatıbsa da diqqətindən yayınıb. Bir də o, Yaşarın məqaləsini 
əzbər bilmirdi ki, fırıldağın qarşısını vaxtında alaydı. Gör, neçə 
illərdir, bu fakt üstüörtülü qalır və indi aşkara çıxır. Tarixdə 
həqiqətin öz hücrəsini bulmasına yardımçı olan biz deyilik, 
ruhlardır. Ruhlar bizdən vasitəçi kimi yararlanıb öz haqlarını 
bərpa eləyirlər. Cəfərin də, Yaşarın da ruhları, xatirələri 
qarşısında, sanıram ki, mən öz borcumu yerinə yetirdim. 
Amma... “fələyin yazdığını mən poza bilsəydim həmən”... yol 
verməzdim ki, tarixdə ola böylə bir əməl təzədən... Cəfər 
Cəfərovla ilişikli bir məsələ  də var ki, onun bəyan edilməsi 
olduqca vacib... Cavidin “Xəyyam” dramını tamaşaya qoymaq 
təşəbbüsü (israrlı bir təşəbbüs) məhz Cəfərdən gəlib. Bunu da 
mənə Elçin Muxtar Elxan (Aslanov) danışdı. Əvvəlcə pyes və 
ideya Tofiq Kazımova təklif olunub, sonra Əliheydər 
Ələkbərova və  nəhayət, Şəmsi Bədəlbəyliyə... Tofiq Kazımov 
deyib ki, bu, librettodur, pyes deyil; opera üçün yazılıb, 
dramatik teatra yaramır və qeyd edim ki, tam haqlı fikir 
söyləyib. Açın mətni və Cavid remarkalarını oxuyun: orada 
tez-tez muğamın  şöbələrinin çalındığı,  şərqilər və  rəqslər ifa 
olunduğu bildirilir. Razılaşaq ki, “Xəyyam”, həqiqətən, 
musiqilə dolu bir əsər... Bəlkə  də bunu Üzeyir bəy vaxtilə 
Cavid  əfəndiyə sifariş vermiş... Dəqiq bilməm... Amma birgə 
işləmək həm Üzeyir bəyə, həm Cavidə bir şərəf... Təəssüf, və 
yenə də təəssüf ki, alınmayıb. Əliheydər Ələkbərov da, Şəmsi 
Bədəlbəyli də “Xəyyam”dan imtina ediblər... Onda Cəfər 
Mehdiylə danışıb bu proyekt barəsində... Və  hər  şey yoluna 
düşüb... Mehdi bu dramatik poemanı çoxdan gözləyirmiş kimi 
böyük şövqlə başlayıb təhlilə və rejissor eksplikasiyasına... 
     “Olum, ya ölüm?” Mehdi hara getsə, nə iş görsə, bu sualın 
magik mənalar çənbərindədir. 

---

______________Milli Kitabxana_______________ 
288 
     Hüseyn Cavidin “Xəyyam” dramının da “Hamlet” faciəsilə 
birbaşa kəsişən nöqtələri mövcud. Hamlet qəbiristanlıqda... 
Ofeliya soyuq torpağa gömülərkən... Xəyyam məzarçılar 
arasında... Sevdanın qəbrini ziyarət edərkən... Hamlet qafa 
tasını  əlində tutub fəlsəfi düşüncələrə dalarkən... Məzarçılar 
insan skeletinin qəbirlərdən çıxan qalıqlarını ora-bura 
tullayarkən... “Hamlet”dən “Xəyyam”a qədər olan bir addımlıq 
məsafə ölülər dünyasından, yəni olumla ölümün sərhəd 
zolağından keçir... 
     Şərqli rejissorun Hamleti, təbii ki, Xəyyam cildində zühura 
gəlməliydi. Təsadüfi deyildi ki, Milli Teatrın səhnəsində 
Xəyyam rolunu ifa edən sənətçilərin hər ikisi müxtəlif 
vaxtlarda Azərbaycan Hamleti olmuşdular: Mehdi Məmmədov 
1964-cü ilin radioefirində, Həsən Turabov isə 1968-ci ildə 
Tofiq Kazımovun quruluş verdiyi tamaşada. Mən indi faktları 
yanaşı qoyub fikirləşirəm ki, Mehdini “Xəyyam”a 
yaxınlaşdıran da, onun səhnə versiyasını hazırlamaq ideyasını 
şərtləndirən də məhz Uilyam Şekspirin “Hamlet”i olub... Və bu 
ideyanın təqribən (hər halda mən güman eləyəni) bir 10-12 illik 
tarixi var. İlham Rəhimliyə verilmiş müsahibədə Mehdinin özü 
də bunu təsdiqləyib. Onda bu ideyanın Cəfər Cəfərova 
mənsubluğu nə ilə izah olunsun? 
     Azərbaycanda dəyərli bir ədəbiyyat bilicisi kimi hörmət 
qazanmış  Məmməd Arif də “Xəyyam” tamaşasına  əlüstü  
reaksiya verərək yazırdı ki, “Cavidin bu gözəl əsərini səhnədə 
təcəssüm etdirmək onun (Mehdinin - A.T.) çoxdankı arzusu, 
daha doğrusu, ehtirası idi”.
212
 Aktyor Firdovsi Naibov da mənə 
danışdı ki, 60-cı illərin  əvvəllərində kursun sənət müəllimi 
Mehdi Məmmədov öz dərslərində onu həmişə Xəyyam adı ilə 
çağırarmış. Gənc Firdovsinin yüngülvari etirazlarına 
baxmayaraq vəziyyət dəyişmir, 
əksinə, gündən-günə 
təkrarlanır. Məhz bu məqama  əsaslanıb da aktyor belə bir 
qənaətə  gəlir ki, hələ 60-cı illərdə Mehdi Məmmədov 
“Xəyyam” barəsində aktiv düşünürmüş  və  hətta tələbələr 

---