16
Nikolaya məktubundakı: “Təsəvvür edin ki, mənə yaxınlaşan ölümümü gözlədiyim
halda sizə sanki o dünyadan yazıram... Mütləqiyyət öz ömrünü başa vurmuş
idarəçilik formasıdır. Yüz milyonluq xalq torpaq mülkiyyətinin olunması sayəsində
əkib-becərmək azadlığı əldə etmək istəyir. Düşünürəm ki, kəndliyə bu şəraiti
yaratmaqla rus xalqının maddi rifahının yüksəlməsi istiqamətində əsaslı nəticələr
əldə etmək mümkündür” (117.səh 475). Məsləhətlərinə əhəmiyyət verilməməsi
hərbi gərginlik şəraitində milyonluq orduya əsgər verən xalqın maddi və mənəvi
yüksəlişinə səbəb ola bilərdi.
Sələflərindən fərqli olaraq döyüşməyi sevməyən, nəyin bahasına olursa-
olsun sülh əldə etmək istəyən II Nikolayın məğlubiyyətlərə dözümlülüyü belə
ölkəni gözləyən uğursuz müharibənin qarşısını ala bilmədi. Saysız-hesabsız
ərazilər işğal edib xalqların zindanına çevrilmiş imperiya əjdahasının başı
bədənindən uzaq düşməkdə idi. Avstriya və Almaniya ilə sülh müqavilələri
mehriban qonşuluq əlaqələrinə təminat versə də, hələ 1895-ci ildən Yaponiya ilə
müharibə labüd idi. Təbiətlə ünsiyyəti önə çəkən buddizmin Dze fəlsəfəsinin
“Seldən sonra baş qaldıra bilən ot, selin kökündən çıxara bildiyi nəhəng palıd
ağacından güclüdür!” şüarını önə çəkən “kiçik” Yaponiya “böyük” Rusiyaya qalib
gələcəyinə inanırdı. Bir milyonluq ordusu olan Rusiyaya qarşı yönələcək bu ədalət
müharibəsində Çin və Koreyada canından keçmiş əsgər ruhlarının da iştirak
edəcəyinin gerçəklik kimi qavranılması mənəvi gücün miqyasından xəbər verirdi.
27 yanvar 1904-cü ildə ənənəvi gözlənilməz hücum taktikasını seçən Yapon
minaatan qayıqlarının “Царевич”, “Ретвизан” zirehli gəmilərini, “Поллада”,
“Варяга” kreyserlərini batırmasının Port-Arturda yaratdığı çaxnaşma müxalifətin
kütləvi ixtişaşları ilə əks-səda verdi. Beynəlxalq miqyasda isə “Yaponların azadlıq
mübarizəsi”nə Amerika ilə İngiltərənin dəstəyi Rusiya daxilində sionizmin əməyi
kimi dəyərləndirilərək antisionist dalğa formalaşdırması yəhudilərin xüsusi yer
tutduğu məmur və tacir zümrəsində də hakimiyyətə inamsızlıq yaratdı.
27 fevral 1904-cü ildə donanma komandiri kimi Port-Artura gələn admiral
S.O.Makarovun 31 martda öz ştabının yerləşdiyi “Аскольт” kreyserində iki dəqiqə
ərzində batırılmasıyla Rusiya imperiyasının mifi dağıdıldı. 14 iyun 1906-cı il
tarixli “İrşad” qəzetindəki “Yeni inqilab xadimi” məqaləsindəki M.Ə.Rəsulzadə
yazırdı: “İş zahiri cüssədə deyil, ruhani və mənəvi qüvvət və istiqamətdədir.
Yapon da cüssəsi, cəsaməti tərəfindən zəif idi, kiçik idi. Lakin cəsamətli və
əzəmətli olan Rusiyanı
nə günlərə qoydu, başına nələr gətirdi?” (70.səh.47).
Y.V.Çəmənzəminlinin 1916-cı ildə “Bizə ciddi mətbuat çoxdan lazım idi”
məqaləsində yazdığı kimi: “Yaponların Uzaq Şərqdə ruslara qələbə çaldıqları cəmi
Asiyaya əcaib bir təsir buraxdı: əsrlərcə yuxuya getmiş qövmlər hərəkətə gəlib
ayılmağa başladılar. İslam aləmi də bu hərəkətə bac verib tərpəndi, gözlərini açdı,
kəsalətli üzündə dirilik nişanələri göstərdi. Rusiya türkləri “maarif” deyə