Aydın Talıbzadə
Yüklə 3,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
354
Səbəb də budur ki, müsəvvir şəklini çəkdiyi canlını qiyamət günü dirildə bilməyəcək və Allahın qəzəbinə düçar olacaq. Hərçənd bununla da məsələ bitmir. Müsəlman müsəvvirliyi icazəli etmək üçün yeni yollar (priyomlar və
üsullar) axtarıb
tapır. İslam
dünyasında rəssamın peşəsini əlindən almamaq, onu potensial günahdan qorumaq üçün müsəvvirə şəklini çəkmək istədiyi hər hansı bir canlını (insan, quş, heyvan, balıq) ya birgözlü, yəni profildən, ya başsız, ya da kölgəsiz rəsm etmək tövsiyə olunur. 8
Deməli, kölgəsi itmiş hər hansı bir canlı artıq ölüdür, potensial meyitdir. Kölgəsiz olan bütün nəsnələr maddilikdən məhrumdur. Şərq miniatürlərində bir dənə də olsun kölgə yoxdur. Bu, miniatürdən görünən dünyanın qeyri-maddiliyinə, virtuallığına, kitabvariliyinə bir işarədir. Axı söz də kölgəsizdir!!! Bu da belə bir anlama gəlir ki, müsəlman kölgəsizliyi cansızlıq əlaməti sayır. Quranda isə buna oxşar heç bir şey yoxdur: yalnız sufi yozumlarında kölgə mistik mənalar çənbərində zühur edir. Əgər xristian öz kölgəsinə ehtiramla “cənab kölgə” deyib müraciət edə bilirsə, müsəlman bundan çox-çox uzaq gəzir. Elə ona görə də müsəlman kölgə teatrının pərdəsi üzərinə proyeksiya edilən təsvir- kölgələrin hoqqabazlığına uğunub gülüb, onlarda özünü, qonşusunu, bazar meydanında gündəlik alverlə məşğul baqqalı, zərgəri, mirzəni, əttarı tanıyıb, bu tanışlıqdan xoşhallanıb, sevinib, şənlənib. Yəni mistik heç nə. Çünki müsəlman bir qayda olaraq kölgə teatrına adi seyrçi marağı ilə yanaşıb, onu heç vaxt ciddi
qəbul eləməyib kölgədən qorxmayıb, onu mistikləşdirməyib. Əgər müsəlmanın kölgəyə münasibətində, hətta bir anlığa belə, ciddilik meylləri özünü büruzə vermiş olsaydı, gülüş həmin dəqiqə kəsilərdi. Müsəlman kölgəyə gülmək, onu lağa qoymaq, onunla zarafatlaşmaq iqridarındadır. Orta
355
yüzillərdə mömin insanlar tam əmin olublar ki, kölgə teatrı din üçün, bəndə üçün, Allah üçün qorxusuzdur, zərərsizdir. Əks
təqdirdə İslam
mədəniyyəti kontekstində kölgə teatrı öz yaşamaq hüququnu itirərdi. Düzdür,
seksual-şəhvani səhnəciklərin təsvirinə, açıq-saçıq ədəbsiz jestlərin pərdə üzərində göstərilməsinə, diskursun söyüşlərlə, yalan andiçmələrlə hörgülənməsinə görə əxlaq güdükçüləri kölgə teatrına müxtəlif vaxtlarda qadağa qoysalar da, onu bir mədəniyyət hadisəsi kimi məhv edə bilməmişlər. Bu da onu təsdiqləyir ki, müsəlman kölgənin xofundan, sehrindən azad idi, güzgüyə isə adi bir məişət əşyası kimi yanaşırdı. Elə buradaca yığcam bir qeyd: müsəlmanlar canamaza güzgü qoyurlar və namazı qurtardıqdan sonra Muhamməd peyğəmbərin gül camalına - güzgüyə salavat çevirirlər. Müsəlmana o da tövsiyyə olunur ki, hər səhər yerindən qalxıb güzgüyə baxanda da bir salavat çevirməyi unutmasın. Bəlkə də bu onunla bağlıdır ki, məşhur bir hədisdə Muhamməd peyğəmbər özünü güzgü, yəni hər şeyi olduğu kimi göstərən adlandırıb. Ola bilsin ki, burada məcusiliyin də rudimentləri var. Mümkün ki, mən salavat
çevirməklə güzgüdəki əksimlə (ruhumun görkəmi) özüm arasında canlı pozitiv bir rabitə (əlaqə) yaradıram. Axı güzgüdəki əksim mənim işıqlı kölgəmdir, mənim kölgəmin işıqda görünən görkəmidir. O da bir əlavə faktdır ki, yumşaq, elastik sayıldığına görə dəvə dərisindən kəsilmiş yarpağa bənzər nazik, həcmsiz təsvirlərin kölgələri öz xarakterləri və davranışları etibarı ilə seyrçiyə mistik heç nə sezdirmirdi. Birincisi: bu kölgələr səsli idilər, adam kimi danışırdılar. İkincisi: onlar həmişə profildən görükürdü. Üçüncüsü: pərdə- ayna üzərində görsənən kölgələr rəngli olurdu və kitab səhifələrinə çəkilmiş zərif naxışları, gül- çiçəyi xatırladırdı. Dördüncüsü: təsvirlərin boğazlarında xəyalçının “Y” formalı xəyal ağacının
356
geydirilməsi üçün dəlik-çərtiklər saxlanılırdı ki, onlar
da kölgələrin cansız oyuncaq
olduğunu vurğulayırdı. Bu da heç səbəbsiz deyil. Məsələnin məğzi nədədir? Ortaçağ ərəb-mesopatamiya miniatür məktəbinin elə nümunələri var ki, orada personajlar profildən yox, anfasdan çəkilib. Bu yasağın pozulması deməkdir, islam
qanunlarına ziddir.
Rəsmdən seyrçiyə ikigözlə baxan
varlıq artıq
diriliyə iddialı sayılır. Busa yolverilməzdir. Ona görə
də miniatür sənətinin ustaları həmin personajların boğazlarından çərtik çəkməklə onları ölüyə çevirirdilər. Yəni ərəb-mesopatamiya miniatür məktəbinin rəsmlərində görünən çərtiklər cansızlığı, ölülüyü eyhamlaşdırır. Kölgə teatrının təsvirlərinin boğazında görünən dəliklər də bu
çərtiklərin funksiyasını yerinə yetirir. Beləliklə, kölgə teatrı islamın mədəniyyətlə bağlı yasaq proqramına, demək olar ki, tam şəkildə riayət edirdi. Yalnız bir istisnadan başqa. Müsəlman mədəniyyətində bərkdən gülmək, ədəbsiz-ədəbsiz zarafatlaşmaq, kimisə lağa qoymaq dəstəklənmir. Amma kölgə teatrında bu cəhət məhz
birinci yerdə
dayanırdı. Hərçənd
şəriət adamları bu məsələdə kölgə teatrına güzəştə gedirdilər, onun fəaliyyətinə qadağa qoymurdular. bunları
deməkdə məqsədim odur ki,
müsəlman güzgü və kölgədə mistika, möcüzə, cadu, tilsim axtarmaqdan çox uzaq idi: baxmayaraq ki, sufilər kölgə teatrının pərdə-aynasını nəsihət lövhəsi, yoxdan var olmağın təsvir əyaniliyi, dünya faniliyinin rəmzi bilirdilər, xəyalçını Allaha, çıraqdan düşən işığı müqəddəs nura, təsvirləri adamlara bənzədirdilər. Lakin təsəvvüfdən gələn enerji də adi müsəlmanın kölgə teatrına qarşı bəslədiyi hedonistik münasibəti dəyişmirdi. Bica, yəni yersiz deyil ki, müsəlman üçün Ramazan ayının bir nömrəli əyləncəsi kölgə teatrının tamaşaları sayılırdı. Yüklə 3,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|