Aydın Talıbzadə

 

348 

içində  şok  yoxdur.  Şok  səssizlikdən  gəlir.  Kölgə 

“mən”lə  yaşayan  o  biri  dünyanın,  səssiz  dünyanın, 

ölüm dünyasının nümayəndəsidir. Bax, burada gizlənib 

xofun  mənbəyi,  kölgənin  mistikası.  Məkan  içrə  ən 

sakit  yer  qəbiristanlıqdır:  insanlara  həmişə  elə 

gəlir  ki,  kölgələr  qəbiristanlıqdan  gəlir,  və 

oradaca  qeybə  çəkilirlər.  Amma  bu,  aldanışdır, 

nağıldır:  nədən  ki,  kölgə  həmişə  mənimlədir.  Kölgə 

mənim ruhumun kosmik şəklidir.  

     Bunu sufilərin dünya konsepsiyasından da duymaq 

mümkün.  Ortaçağ  islam  mədəniyyəti  kontekstində 

təsəvvüfə  bənd  olmuş  dərvişlər  güzgü  və  kölgəni 

Yaranışın 

sirrini 

açan 

rəmz, 

işarə, 

eyham 

bilirdilər.  Sufilərə  görə  dünya  Allahın  kölgəsidir. 

Bu  fikrin  fərqli  bir  paraleli  də  var:  Allahın 

güzgüsü  dünyadır.  Məqamı  bir  az  daha  gəlişdirək. 

XII-XIII  əsrlərin  hərəsində  təqribən  40  il  yaşamış 

Muhiddin İbn Ərabinin fəlsəfə “pəncərə”sində “Allah” 

anlayışı  “işıq”  obrazından  ayrı  götürülür.  Bu 

pəncərədə  tanrı  subyektdir  və  onun  üzərinə  aramsız 

işıq  tökülür.  Bax,  elə  bu  zaman  dünya  mövcud  olur, 

təbii  ki,  Allahın  kölgəsi  kimi.  Bu  kölgə  “ayan  əl-

mümkünat”dır:  yəni  kölgə  düşür,  düşdüyü  yeri  və 

özünü  yaradır.

 

Kölgə  insana  münasibətdə  nədirsə, 

dünya  da  Allah  qənşərində  elə  odur.  Hərçənd  Allahın 

özü  işıqdır  və  bu  işıq  zülmətə  heç  vaxt  qarışmır. 

Yaranış  isə  işıq  və  zülmət  arasında  keçidin 

(kölgənin)  əlamətidir.  Məhz  bu  paradiqma  (işıq  - 

Allah  -  kölgə)  İbn  Ərabini  “vəhdət  əl-vücud” 

ideyasına  gətirib  çıxarır.  Belə  ki,  işıq  öz-özünün 

mənbəyidir,  öz-özünün  üstünə  axıb  tökülür  və  öz 

kölgəsini  yaradır.  Yəni  varlığın  vəhdəti  işıq  və 

kölgə birgəliyindədir.

5

  

     Bəs  sufiliyin  fəlsəfi  cədvəllərində  güzgü 

nəmənədir?  Təsəvvüf    yolçularının  fikirlərinə  görə 

aləm  Allahın  əlamətidir,  yəni  öz-özlüyündə  aləmin 

heç  bir  əlaməti  yoxdur.  Yalnız  O,  əlamətsizlikdən 

---

 

349 

aləm  yaradır.  Əlamətsizliksə  güzgü  əlamətidir. 

Sufilər  deyirdilər  ki,  Allaha  qovuşmaq  üçün  əsas 

şərt fənadır. Onların düşünüş sferasında “fəna” ölüm 

yox, “mən”in məndən qopması, ayrılması kimi çözülür. 

“Mən” itdimi, deməli, mənim əlamətlərimi götürüb özü 

ilə  apardı.  Dünənə  qədər  filan  əlamətlərə  görə 

filankəs  kimi  tanıdığımız  adam  filan  əlamətlərdən 

azad  olanda,  deməli,  daha  filankəs  olmur.  Bu, 

güzgüləşmə,  güzgüyə  çevrilmə  effektidir.  “Mən” 

məndən  qopdumu,  məndə  fərq  nişanələri  qalmır.  Yəni 

filankəs  filandan  (fərq  nişanələrindən)  və  kəsdən 

(kimlikdən)  qurtulub  əlamətsizləşir,  güzgüyə  dönür. 

Odur  ki,  sufi,  yəni  “mən”indən  qopmuş  insan  özünü 

Allahın güzgüsü bilir. Mən “mən”dən qurtulanda Allah 

əlamətsizlikdə  güzgülənir  və  mən  artıq  mən  olmuram, 

Allahın  güzgüsü  oluram.  Bu  konseptual  bəyanatın 

vizual obrazını sufilər kölgə teatrında görürdülər. 

     Orta yüzillər islam ölkələrində kölgə teatrının 

yaradıcıları  sayıla  biləcək  xəyalçıların  və  ya 

löbətbazların  (kuklaçıların)  böyük  əksəriyyətinin 

təsəvvüfə  bağlı  dərvişlər  olduğu  danılmaz  bir 

faktdır. Kölgə teatrı oynanılan pərdəyə ayna (güzgü) 

deyilib.

6

  Bu  (ağ  bez  parçadan  hazırlanmış)  pərdə-

ayna  əlamətsiz  aləmə  işarə  idi,  kölgələr  isə 

insanları,  onların  ötəri  və  müvəqqəti  olduğunu 

bildirirdi.  Sufilər  insana  Allahın  kölgəsi  kimi 

baxıblar.  Qəribədir,  bu  baxışa  “insan”  sözünün 

etimolojisi  də  bəraət  qazandırır.  İslam  dünyasında 

insan 

(mən 

artıq 

bəlli 

faktı 

təkrarlayıram) 

məxluqatın, yəni xəlq olunanların alisi, əşrəfi kimi 

qavranılır.  Əslində  bu  söz  türk,  sonradan  isə  ərəb 

və  fars  dillərinə  qədim  çinlilərin  leksikonundan 

azacıq modifikasiyaya uğrayıb keçmişdir. Məgər qədim 

hunlar  və  çinlilər  daimi  təmasda  bulunmayıblar? 

Qədim  çinlilər  “insyən”  (ərəbcə  çoxmənalı  “ənəsə” 

məsdərindən  düzəldilmə  “insənun”  sözü  ilə  necə  də 

həmahəngdir) 

dedikdə 

tanrının 

kölgə 

şəklində 

---

 

350 

təcəllasını,  müvəqqəti  Buddanı  başa  düşürdülər. 

“İnsyən”  çinlilərə  görə  tanrı  kölgəsidir,  öləri 

balaca  Buddadır.  Deməli,  insan  elə  insyəndir  ki, 

var.  Fikirlərimin  doğruluğunu  təsdiqləyən  ayrı  bir 

məqam.  Bütün  Şərq,  içi  müsəlman  ölkələri  qarışıq, 

kölgə  oyunlarını  çinlilərə  görə  tanıyıb.  Sufilərin 

yozumları  da  kölgə  teatrı  ilə  bağlı  Çindən  gələn 

mənalarla səsləşir.

7

  

     Şərq 

mədəniyyətinin 

teatral 

möcüzələri 

sırasında  kölgə  teatrının  yeri  birincidir.  Avropada 

uzun 

əsrlər 

bilməyiblər 

ki, 

kölgə 

oyunları 

nəmənədir. 

İslam 

dünyasında 

kölgə 

teatrının 

təşəkkülü  ilə  sufilərin  kölgə  ilə  dini-kulturoloji, 

mistik-fəlsəfi 

improvizələri 

təqribən 

üst-üstə 

düşür. Bu, XI-XII əsrlərdir. Ən başlıcası isə bu idi 

ki,  müsəlmanlar  kölgələrin  çıxardığı  oyunları  pərdə 

üzərində  göstərməyi  və  onlara  tamaşa  etməyi  küfr 

saymırdılar.  

     Əgər  məcusilər  və  ya  aborigen  tayfalar  kölgə 

teatrının  aynasında  danışan,  gülən,  ağlayan,  sevən 

kölgələri  görsəydilər,  yəqin  ki  qorxub  qaçardılar; 

elə  bilərdilər  ki,  kimsə  onlara,  onların  ruhuna 

xətər  yetirmək  istəyir.  Löbatbaz  və  ya  xəyalçı  isə 

aborigenlərə 

cadugər 

kimi 

görsənərdi. 

Qədim 

inanclara  görə  insanın  kölgəsi,  güzgü  və  ya  sudakı 

əksi  onun  varlığı,  daha  dəqiq  ifadə  eləsəm,  bədəni 

və  ruhu  ilə  birbaşa  virtual  təmasdadır.  Özlərinə 

çoxsaylı  tanrı  yapanlar  belə  güman  edirdilər  ki, 

kölgənin,  əksin  müdafiəsi  olmadığından  onlara  zərər 

vurmaq  asandır.  Dünyanın  bir  çox  xalqları  inanırlar 

ki,  gərçi  kiminsə  kölgəsi  qılıncla  doğransa,  ya 

nizələnsə,  ya  oxlansa,  ya  da  iynələnsə,  ya  da  ki 

tapdalansa,  həmin  adama  mütləq  bir  bəla  yetişəcək. 

Öz  əksinə  suda  baxmaq  da  bəzi  inanclara  görə 

qadağandır. 

Çünki 

qəzəbli 

ruh 

insanın 

əksi 

vasitəsilə onu öldürə bilər. Nərgiz haqqındakı mifin 

kökü burdadır. Məhz su stixiyasının ruhları Nərgizin 

---