Aydın Talıbzadə
Yüklə 3,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- TƏNQİDİ fikir tarixinə FƏLSƏFƏ gətirir.
- TƏNQİD İNSTİNKTDİR!
- “etioloji xəritə”
360
əlamətidir, latent nərgizlikdir, klinik təzahürdür. Permanent tənqidçilik nonsensdir; şairliksə mümkündür. Ondan ötrü ki, obyektdən kənarda tənqidçi yoxdur. Obyekt qurtaranda onun tənqidi də, tənqidçisi də qurtarır: amma nəzəriyyə, təbii ki, poetika statusunda qalıb öz ömrünü yaşaya bilər. TƏNQİDİ fikir tarixinə FƏLSƏFƏ gətirir. FƏLSƏFƏ tənqiddən yaranır. Toplum sanır ki, TƏNQİD köhnənin süpürgəçisidir, yeninin müjdəçisi. Deməli, tənqidin ictimai rolu pozitivdir. Bu, belə qəbul edilib. Olsun. Hərçənd bu məqalə kontekstində mən çalışmışam ki, tənqidin tarixi missiyasını və məğzini
dekonstruksiya eləyim. növbədə onu
söyləyim ki,
TƏNQİD İNSTİNKTDİR! Məhz tənqid insanı seçmək dilemması qarşısında qoyur. Tənqid
bilincsizlikdə latent
formada mütəmadi olaraq oyaqdır. “Kritik” sözü nə deməkdir? Baxım, təhlil, fikir, rəy. Hər bir orqanizm buna instinktiv şəkildə proqramlaşdırılıb. Bədən “mən”dən öncə “baxır”, “fikirləşir”, “təhlil edir”, “rəy çıxardır”, “qərar verir”. Nədən ki, təbii seçmə tənqid situasiyasıdır, tənqidin lokusudur. Sürüdə dişilərin güclü erkəyə üstünlük verib onu Öcülə çevirmələri təbii seçmədə mövcud tənqid rudimentidir. Tənqid instinkti düzgün seçimi və özünümüdafiəni aktuallaşdırır. Bəs aşkar, xalis tənqidin meydana gəlməsi nə ilə əlaqələnir? Sənət, ədəbiyyat aləmində tənqidi hansı psixoloji səbəblər törədir? Bu qəfil, kəskin və öyrəşmədiyimiz suallar, bildirmələr izaha möhtac. Elə isə “tənqid”, “kritika” yox ha, sözünün mənasına və açımına doğru. Əvvəlcə “etioloji xəritə”nin mərkəzi iki tezisi: 361
a)
tənqid toplumun (ictimai rəyin) bəşəri
dəyərləri saf-çürük eləmək (seçmək) vasitəsidir, yoludur; b)
tənqid insanın
instinktiv müdafiə
reaksiyasının mədəniyyət şəbəkısinə köçürülmüş təzahürüdür. kanonları, streotipləri hifz
etmə amacıdır, tanış olmayandan, özgəsindən qorunma
cəhdidir. Məntiqi nəticə budur ki, tənqid həmişə yeninin tənqididir. Siz əgər fikir vermisinizsə, ədəbiyyat və sənət tarixinin bütün mərhələlərində tənqid obyektləri ya yeni fikirdir, ya yeni sözdür, ya da yeni formadır. Və yeninin tənqidi, o öz estetik qanunlarını, poetikasını yaradana qədər, davam edir. Ta bundan o yana yenisi köhnəsidir. Kontrversiya: tənqid həmişə köhnənin tənqididir. Məsələ bu ki, yenisi köhnənin tənqidi kimi formalaşır və bununla da özünü köhnənin tənqid obyektinə çevirir. Bəs tənqidçilər kimlərdir: əlbəttə ki, köhnəsi
prinsipi, sxemidir. Köhnə ilə yeninin mübarizəsi tənqid müstəvisində gerçəkləşir. Fransız Madan Sarup poststrukturalizmin 4 tənqid yönümünü sayır: tarixiliyin tənqidi, anlamın
Belə ki, tənqidin tənqidi digər 4 yönümü də özündə qapsıyır və mövcudiyyətin tənqidi kimi zühura gəlir. Artıq bu məqamda tənqid labüdlükdür, universal mütləqlikdir. tənqid özünüyaşatma funksiyasının, insanın
özünüqoruma reaksiyasının təzahürüdür. Əfsuslar ki, mədəniyyət tənqidin imici arxasında bunu görməyə “ərinib” və ya bunu özünə sərfəli bilmədiyindən nəzərində saxlamayıb. 362
Zamanın “tarixi
bilincsizlik” kəsimində tənqidin instinkt olduğu aydın məsələ. Tənqid instinkti olmasa, tənqidi reaksiya da olmaz. ki
“mən” yaranır, tənqid instinkti strukturlaşır, tənqidi reaksiya və tənqidi mühakimə ortaya
çıxır. Tarix
“mən”in gerçəkliyə refleksiyasıdır. Məhz bu “mən” tarix müstəvisində həm tənqidin obyektidir, həm də subyekti. Tənqid instinktinin mədəniyyətdə qəbul edilmiş primitiv forması
sual (potensial inkar) və
cavabdır (potensial təsdiq). Sual reflektiv olaraq meydana gələn inkardır və yalnız sonra tənqiddir. Özünün bütün təzahürlərində sual latent hücumdur, inkardır və təcavüzdür. Sual uşaqların məxfi aqressiyasının reallıq
şəklidir. Uşaq
sual vasitəsilə özünü təsdiqləyir və çox zaman sonsuz sorğularla (onun bir gün ərzində suallarının sayı 427-yə çatır) böyükləri bezdirir. “Mən” əgər sual verirsə, deməli, faktiki olaraq tənqid (təhlil) edir və nəticə etibarı ilə özünü
başqalarından ayırır:
yəni müəyyən
bir qarşıdurum, oppozisiya yaradır. Sual (bilincsizlik qatında həm inkar, həm tənqid), ilk öncə, “özüm” uğrunda mübarizədir və “mən”i bildirən, tanıdan, işarələyən əlamətdir. tənqid instinktinin uyqarlıq gerçəkliyidir. İnsan sual vasitəsilə uyqarlığa addımlayır. Lakin kimsə suala təkcə bilmək amacı kimi baxırsa, yanılır. Bu, qətiyyən belə deyil. Sizə bir müşahidəmi danışım. Görürsən ki, hər hansı bir məclisdə (konfransda, simpoziumda) müəyyən problemlə bağlı çıxış edən natiqə yerli-yersiz çoxlu sual verənlər tapılır. Hətta elələri də olur ki, min bir sual onların daxilini gəmirsə də, bu adamlar şəraiti, vəziyyəti, etik qaydaları nəzərə alıb (və ya bəhanə gətirib) öz suallarından imtina edirlər. Yəni bu o deməkdir ki, praktiki surətdə natiqi dinləyənlərin hamısının ona sualı (və ya sualları)
Yüklə 3,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|