Aydın Talıbzadə
Yüklə 3,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Son cümlə həmişə ədəbiyyatın paradı olur.
86
çox maraqlı
səhnələrinin modelidir, sxem- cədvəlidir. Belə ki, meydan tamaşalarının, kukla və kölgə oyunlarının xalqın gülüş
mədəniyyətinə köklənmiş mövzuları ƏR və ARVADIN, AŞİQ və MƏŞUQƏNİN intim həyatının gülünc erotik-seksual tərəflərindən, onların yırpanmış gündəlik münasibətlərinin cəfəng, ağlasığmaz təzahürlərindən bəhs edirdi. Bu, elə belə də olmalıydı. Çünki meydan əhli ər və arvad, kişi və qadın arasındakı sosial-psixoloji ünsiyyətin, intim əlaqələrin ictimai ekrana gülməli “həngamələr”, zarafatlar, məzəli
olaylar şəklində qadağasız-filansız proyeksiyasından coşurdu, həzz aparırdı. Müsəlman mədəniyyəti kontekstində əsas seyrçi
kütləsi kişilərdən ibarət olduğundan bu tamaşalar da meydanın bığıburma, şəvəsaqqal, başıpapaqlı, əyniçuxalı usta, baqqal, qoçu və hamballarının zövqünə, psixofizioloji təbiətinə uyğunlaşdırılırdı. Odur
ki, burada
ədəbsiz jestlərə, rəftar və söyüşlərə geniş yer verilirdi. Təsadüfi deyil ki, Atatürk Mustafa Kamal Paşa 1923- cü ildə “Qaragöz” kölgə teatrını Türkiyədə qadağan edir. Buna qədərsə teatrın tamaşaları sünnət toylarında, çayxanalarda, qəlyanaltılarda oynanılarmış. Nədən ki, bu məkanlara daxil olmaq qadınlara o vaxtlar yasaq buyrulmuşdu. Başqa yöndən baxanda isə problem bir azcana ayrı cür görünür: meydan aktyorları, nağılçılar və löbətbazlar, axı, qadın seyrçilərdən nə qazana bilirdilər ki? Deməli, onların (meydan aktyorlarının) özlərinə də kişi seyrçilər qarşısında çıxış etmək, məhz kişilərin zövqünü oxşamaq, maraq və istəklərini üstün tutmaq daha sərfəli idi. Həqiqətən, islam mədəniyyəti
ölkələrində meydanın SAHİB və SAKİNLƏRİ yalnız 87
kişilər idi və onların küfr danışmaqdan savayı hər bir işə rüsxəti (icazəsi) çatırdı. Lakin... və bir də lakin... Üzeyir bəy meydan lotusu Keçəli Məşədi İbad qiyafəsində elə “yolub daradı”, ona rəsmi mədəniyyətdə elə parad forması verdi ki, bu seksual nəhəngin, bu Şərq Don Juanının əməl və hoqqalarına kişilərlə bərabər qadınların da tamaşa etməsi mümkünləşdi. Bu mövqedən yanaşanda görünür ki, “O olmasın, bu olsun” məsxərəsi XX yüzil Azərbaycan mədəniyyətində düşüncə, qavrayış müstəvisində zühura gələn koordinal dönüşü, bu dönüşün xarakter və təbiətini simvolizə edir. Çözdüyüm problemlərlə ilişikli, məncə, cəmi bir
məsələ qaldı.
İş bu
ki, müsəlman məmləkətlərində Orta əsrlərdən üzü bəri xalqın, xüsusilə, kişilərin, sevimli əyləncəsi sayılan kukla və kölgə teatrlarının repertuarına çoxsaylı müasir pyeslərlə yanaşı “Fərhad və Şirin”, “Əsli və Kərəm”, “Tahir və Zöhrə”, “Leyli və Məcnun” kimi adı bəlli oyunlar da həmişə daxil olub. Amma tamaşa zamanı bu qəmli, hüznlü eşq sərgüzəştləri xalqın gülüş mədəniyyətinin prinsiplərinə uyğun şəkildə, Qaragöz və ya Keçəl Pəhləvanın birbaşa müdaxiləsi, iştirakı ilə ifa edilirdi, daha doğrusu, kölgə teatrının “ayna”sında (ekranında) həmin əsərlərin qəhrəmanlarının şəbədəsi çıxarılırdı, onlara məsxərə yapılırdı. Bu üsulla kukla və kölgə teatrlarının ustad löbətbazları müsəlman Şərqinin klassik eşq dastanlarına məsxərə, şəbədə donu biçir, hər hansı bir məşhur əsərin astarını üzünə çevirir, bilərəkdən, meydan
mədəniyyətinin mövcudluq prinsiplərinə uyğun urvatlı ilə urvatsız olanın yerlərini taydəyişik salırdılar. Belə olduqda fəci taleli romantik qəhrəmanların kukla və kölgə teatrlarında görükdürülən, amma gerçək həyat məntiqinə sığmayan davranışlarına, ədalarına, həmçinin ibarəli nitqlərinə, mənasız iddialarına, 88
mistik sevgilərinə, varolma pafosuna gülməkdən savayı camaatın əlacı qalmırdı. “O olmasın, bu olsun” məsxərəsi də məhz bu ənənənin davamı kimi “oxunur”. Son cümlə həmişə ədəbiyyatın paradı olur. Bütün bunları bircə-bircə aşkarlayıb sadalamaqda məqsədim Azərbaycanın dahi bəstəçisi və maarifçisi, dramaturqu və publisisti Üzeyir Hacıbəyli cənablarının suggestiv təsirə malik “Məşədi İbad” məsxərəsinin xalqın meydan həyatı, milli gülüş mədəniyyətilə və
hətta mifik
təfəkkürü ilə
möcüzəli, orqanik, qeyri-adi bir tərzdə, arxetiplər səviyyəsində bağlı olduğunu, və heç də təsadüfi yazılmadığını, yəni
tək bir
ilham pərisinin qanadlarında göydən yerə enmədiyini göstərməkdən, əsərin bütöv şəkildə türk müsəlman mədəniyyətinin vizual və verbal gələnəklərinə söykəndiyini çözüb konkretləşdirməkdən ibarət idi. Bu məqalənin şirinliyi də bir kəllə qənd, üç manat pul olsun… Vəssəlam-şüdtəmam...
1 Karasyov L.V. Qoqol i ontoloqiçeskiy vopros // Vopr.filossofii. - 1993. - № 8. - S. 84. 2 Karasyov L.V. Mifoloqiya smexa // Vopr. filosofii. - 1991. - № 7. - S. 73. 3 Bax: Təhməzov N.N. Xalq tamaşalarında rejissorluğun metodikası. - B.: APİ, 1986. - 30 s.
2000-ci il
Yüklə 3,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|