Azad İsa oğlu Qurbanov, Elçin Musa oğlu Məmmədov, Aygün Seyfəddin qızı Hüseynova

 
68
komponentləri arasında  əlaqə üsulundan asılı olaraq digər 
məlumatları daşıyır. 
Paket elektrik siqnalı şəklində magistral boyu ötürülür. 
Bu zaman paketi yalnız ünvanı başlıqda daşıdığı informasiya 
alıcısının ünvanına uyğun gələn kompüter qəbul edir. Qəbul 
edici kompüter başlıqdakı təlimatı uyğun olaraq paketləri vahid 
fayl  şəklində birləşdirir və bu zaman treyler bu prosesin 
korrektliyini yoxlayır. 
İki kompüter eyni zamanda informasiya ötürə bilərmi? 
Belə hadisəyə kolloziya hadisəsi deyilir (yəni paketlərin toq-
quşması). Bunun qarşısını almaq üçün kolloziyanı müəyyən 
etmək və kolloziyanı dəf etmək istifadə üsullarını tətbiq etmək 
olar. Kolloziyanı müəyyən etmək istifadə üsulunun mahiyyəti 
ondan ibarətdir ki, kompüter və ya server magistralın informa-
siya ötürülməsi üçün boş olduğunu müəyyən edir, sonra infor-
masiyanı ötürür və bu zaman digər kompüterlərdən heç biri in-
formasiya ötürə bilməz. Lakin, kabelin uzunluğu 2500 m-dən 
artıq olduqda magistralda siqnalın zəifləməsi nəticəsində kol-
loziya hadisəsini müəyyən etmək prosesi çətinləşir. 
Digər üsulu tətbiq etdikdə hər bir kompüter informasiya 
ötürməzdən əvvəl bu haqda xəbərdarlıq siqnalı ötürür və digər 
kompüterlər bu siqnalları  qəbul edərək informasiya ötü-
rülməsini müvəqqəti olaraq təxirə salır. Bu üsulun tətbiqi 
şəbəkənin məhsuldarlığını (işləmə sürətini) azaldır. 
Xətti  şəbəkə passiv şəbəkədir. Belə ki, kompüterlərdən 
biri sıradan çıxarsa, şəbəkə işini davam etdirəcək. Şəbəkə yal-
nız magistral bu və ya digər səbəbdən xarab olarsa  işləmə-
yəcək.  Şəbəkəni genişləndirmək zərurəti olduqda, magistralı 
uzatmaq üçün borel-konnektordan istifadə etmək olar. Lakin, 
bu ucuz başa gəlsə də, elektrik siqnalının sönməsi nəticəsində 
çoxsaylı borel-konnektorlardan istifadə heç də həmişə effektiv 
olmur.  Şəbəkədə ayrı-ayrı kabel seqmentlərini birləşdirmək 
üçün repiterdən istifadə  məqsədə uyğundur. Repiter konnek-

---

   
69
tordan fərqli olaraq siqnalı digər seqmentə ötürməzdən  əvvəl 
siqnalı gücləndirir və sonradan ötürür. 
Ulduz  şəbəkəsi
. Ulduz şəbəkəsində  (şək. 9) bütün 
kompüterlər kabel seqmentləri vasitəsilə mərkəzi konsentratora 
(hub)  qoşulur.  Bu  kabel  sərfini  artırır və mərkəzi konsentra-
tor sıradan çıxdıqda  şəbəkə öz fəaliyyətini dayandırır. 
Kompüterlərdən biri sıradan çıxarsa və ya kabel seqmenti  
aralanarsa  yalnız  həmin kompüter informasiya mübadiləsi 
etməyəcək.  
 
Şək.9. 
Konsentratorlar passiv və aktiv  olur.  Aktiv konsentrator 
repitor kimi siqnalı qəbul edib gücləndirir. Passiv konsentrator-
lar (məsələn montaj panelləri, kommutasiya blokları  və s.)  
yalnız siqnalı qəbul edib ötürmək funksiyasını yerinə yetirirlər 
və onları aktiv konsentratorlardan fərqli olaraq qidalanma 
mənbəyinə qoşmağa ehtiyac yoxdur.   
Halqa.
 Bu topologiyada kompüterlər qapalı halqa təşkil 
edən kabelə qoşulur. Xətti topologiyadan fərqli olaraq kabelin 
sərbəst ucları olmadığından terminatorlardan istifadəyə ehtiyac 
qalmır (şək.10).  
 

---

 
70
 
Şək.10. 
Şəbəkənin hər bir kompüteri repitor rolu oynayır, yəni 
siqnalı  qəbul edir, gücləndirərək digər kompüterlərə ötürür. 
Buna görə də kompüterlərdən biri sıradan çıxarsa bütün şəbəkə 
öz fəaliyyətini dayandıracaqdır.  İnformasiya aşağıdakı 
prinsiplə ötürülür: şəbəkə  fəaliyyətə başlayan kimi marker 
yaranır və ardıcıl olaraq halqa boyu bir kompüterdən digər 
kompüterə ötürülür. İnformasiya ötürməyə hazırlaşan kompüter 
markeri  qəbul edib, onu informasiya sahibinin ünvanı ilə, 
verilənlərlə tamamlayır. Markeri qəbuledici kompüter qəbul 
edib,  verici kompüterə təsdiqedici məlumat göndərir. Bundan 
sonra informasiya göndərən kompüter yeni  marker yaradaraq 
şəbəkəyə ötürür.  Markerin ötürülməsi praktiki olaraq işıq 
sürətilə yayılır. Belə ki, 200 m diametrli halqada marker 10000 
dövr/san tezliyi ilə dövr edir. 
Ulduz-xətti
. Bu topologiya «ulduz» və «xətti» 
topologiyaların kombinasiyasıdır (şək. 11). Adətən bir neçə 
«ulduz» topologiyalı  şəbəkəni magistral kabel vasitəsilə  xətti 
şəkildə birləşdirirlər.  Şəbəkənin kompüterlərindən hər hansı 
birinin xarab olması bütövlükdə şəbəkənin işləməməsinə səbəb 
olmayacaq.  Konsentratorlardan biri və ya bir neçəsi sıradan 
çıxdıqda isə  şəbəkənin yalnız müəyyən hissəsi- həmin 
konsentratora qoşulmuş kompüterlər və konsentratorlar öz 
fəaliyyətini dayandıracaqdır.  

---

   
71
 
                                          Şək.11. 
Ulduz-ulduz şəbəkələr.
  Ulduz şəbəkələri  konsentratorlar 
vasitəsilə birləşərək  ulduz-ulduz topologiyası  yaradırlar 
(şək.12). 
 
 
Şək.13. 
1.7.3 Şəbəkənin məntiqi arxitekturası 
Protokollar informasiyanın necə paketlənəcəyini, istifadə 
ediləcəyini və şəbəkə üzərindən necə göndəriləcəyini müəyyən 
edir və onun təhlükəsizliyini təmin edir. Yəni protokollar 
informasiyanın ötürülməsi qaydalarıdır. 
Şəbəkədəki 

---

 
72
kompüterlər,  serverlər bu qaydalar çərçivəsində hərəkət edərək 
informasiyanı ötürürlər. 
Məntiqi arxitekturaya misal olaraq ISO tərəfindən 
hazırlanmış 7 təbəqəli OSI (Open System InterConnect) 
modelini göstərmək olar. OSI modeli səbəkənin bütün 
funksiyalarını bir araya cəmləyərək onları  təbəqələrdə 
qruplaşdırır.  
OSI təbəqələri və onların təyinatları aşağıdakı kimidir: 
1.
 
Fiziki təbəqə - elektrik və mexanik xüsusiyyətləri 
müəyyən edir.  
2.
 
İnformasiya  Əlaqəsi - informasiyanın bir nöqtədən 
digərinə göndərilməsi və  çərçivələrə bölünməsini müəyyən 
edir. 
3.
 
Şəbəkə təbəqəsi - informasiya paketinin təyin olunmuş 
son nöqtəyə çatdırılmasını təmin edir. Bu məqsədlə düyünlərə  
“şəbəkə ünvanı” adlanan nömrələr verilir. Bundan sonra isə 
istifadə olunan protokol sayəsində informasiya təyin olunmuş 
ünvana çatdırılır.  
4.
 
Nəqliyyat təbəqəsi - bütün informasiyanın etibarlı 
şəkildə çatdırılması  və yaranmış  xətaların aşkar edilməsini 
təmin edir.   
5.
 
Sessiya təbəqəsi - şəbəkədəki iki istifadəçi arasındakı 
əlaqənin yaradılması, idarə olunmasını təmin edir. 
6.
 
Təqdimat təbəqəsi - tərcümə, kodlama və dekodlama, 
informasiyanın sıxılmasını  və açılmasını, mesajı göndərənin 
müəyyən edilməsi və təsdiqlənməsini təmin edir.     
7.
 
Tətbiq təbəqəsi - Şəbəkə resurslarına müraciəti təmin 
edir. Bu səviyyə üçün faylların göndərilməsi, elektron 
məktublaşma,  şəbəkənin idarə olunması, terminal protokolları 
kimi sistemlər inkişaf etdirilmişdir.    
Hər bir OSI təbəqəsi özündən  əvvəlki təbəqələri 
dəstəkləyir. 

---