Azad İsa oğlu Qurbanov, Elçin Musa oğlu Məmmədov, Aygün Seyfəddin qızı Hüseynova

   
77
konsentratora–xaba (hub) qoşulur və kompüterlərarası 
informasiya mübadiləsi xab vasitəsi ilə həyata keçirilir. Bu tip 
şəbəkə  aşağıdakı xarakteristikalara malikdirlər: 
Topologiyası  
Ulduz 
Seqmentin maksimal uzunluğu 100 
m 
Kompüterlərarası məsafə 100 
m 
qədər 
Kabelin tipi 
Koaksial ikilik cütlük   UTP 5 
Seqmentdə kompüterlərin  
maksimal  sayı 
Xabın girişlərinin sayı qədər    
10 BASE  FL 
         10  BASE    FL  tip  şəbəkə optik-lifli kabel əsasında 
yaradılır və repitorlar arasında 200 metr məsafənin olmasına 
imkan verir. 
Topologiyası  
Nöqtə-nöqtə 
Seqmentin maksimal uzunluğu 
> 1000 m  
Kompüterlərarası məsafə 
1000 m və 
ondan böyük 
Kabelin tipi 
Optik 
Seqmentdə kompüterlərin  
maksimal  sayı 
2 
Token Ring  
Bu arxitektura ilk dəfə 1954-cü ildə stolüstü kompüter, 
mini EHM və meynfreymləri vahid şəbəkəyə qoşmaq üçün 
yaradılmışdır. Token Ring  lokal şəbəkəsində kompüterlər  
halqa topologiyası vasitəsilə birləşdirilir. Token Ring  lokal 
şəbəkəsində informasiyanı ötürmək üçün markerdən (token) 
istifadə edilir.  Markeri alan kompüter kanalı tutmuş hesab 
olunur, yəni öz informasiyasını göndərə bilər.  İnformasiya 
paketlər  şəklində göndərilir.  Markeri alan kompüter paketini 
digər kompüterə ötürür. Paket öz ünvanına çatdıqda alıcı 
kompüter paketi özünə yazır, bu haqda paketdə lazımi qeydlər 
edir və paketi  qonşu kompüterə ötürür. Paket yenidən onu 

---

 
78
göndərən kömpüterə gəldikdə, həmin paketi halqadan geri alır 
və yeni paket varsa onu göndərir.  Göndəriləcək yeni paket 
yoxdursa markeri qonşu kompüterə göndərir və proses təkrar 
olunur. Token Ring  şəbəkəsi aşağıdakı xarakteristikalara 
malikdirlər: 
Baza topologiyası Ulduz-halqa 
Kabel sistemi 
Ekranlaşmış və ya ekranlaşmamış ikili 
cütlük 
Kabel  seqmentinin     
maksimal uzunluğu 
Kabelin tipindən asılı olaraq 45-200 m 
Kabel 
seqmentlərinin 
birləşdiricilərinin 
maksimal sayı 
33 ədəd 
Kompüterlərin 
maksimal sayı 
Ekranlaşmış ikili cütlük üçün 260 ədəd 
Ekranlaşmamış ikili cütlük üçün 72 
ədəd 
Kabel  seqmentinin 
minimal uzunluğu 
2,5 m 
 
 

---

 
FƏSİL  2 
 
Turbo Pascal alqoritmik dili  
 
♦
 
Dilin əsas elementləri 
♦
 
Proqramın strukturu 
♦
 
Verilənlərin tipləri. Sadə və sətir tiplər 
♦
 
Operatorlar 
♦
 
Giriş və çıxış prosedurları 
♦
 
Şərti keçid operatoru 
♦
 
Seçim və ya variant operatoru 
♦
 
Şərtsiz keçid operatoru 
♦
 
Dövr operatorları 
 
♦
 
Çoxluqlar 
♦
 
Massivlər 
♦
 
Yazılar 
♦
 
Prosedurlar  
♦
 
Funksiyalar 
♦
 
Prosedur tipli dəyişənlər 
♦
 
Rekursiyalar  
♦
 
Fayl tipli dəyişənlər. Fayllarla əməliyyatlar 
♦
 
Modullar 
♦
 
Standart  prosedur və funksiyalar 
♦
 
Turbo Pscal dilinin qtafiki imkanları 
♦
 
Göstəricilər 

---

 
337
2.1. 
Alqoritmik dillər
 
 
Kompüter istehsalının ilk dövründə proqramlar maşın dilində yazılırdı. 
Maşın dili kompüterin “başa düşdüyü” kodlarla ifadə olunmuş  əmrlərdən ibarət 
olub, konkret kompüterin arxitekturasından asılı idi. Hər bir əmrdə ümumi şəkildə, 
aparılacaq  əməliyyatın məzmunu haqqında məlumat, üzərində maşın  əməliyyatı 
aparılacaq başlanğıc verilənlərin yerləşdiyi yer-ünvan, nəticənin ünvanı  və bu 
əmrdən sonra yerinə yetiriləcək  əmr haqqında məlumat verilirdi.  Maşın dilində 
proqramların yaradılması  və onların kompüterdə yerinə yetirilməsi kifayət qədər 
mürəkkəb və vaxt aparan idi. Bu səbəbdən kompüter texnologiyasının inkişafının 
sonrakı  mərhələsində  təbii dilə daha yaxın olan simvolik dillər yarandı. Belə ki, 
ikinci nəsil  kompüterlərin yaranması, konkret maşının yox, qoyulmuş  məsələnin 
xüsusiyyətlərindən asılı olan dillərə ehtiyac yaratdı. Bu dillərə formal dillər və ya 
sadəcə alqoritmik dillər deyilir və bir sıra üstünlüklərə malikdir. Bu dillər  əyani 
olub, onlarla ixtiyari alqoritmi asanlıqla ifadə etmək mümkündür. Alqoritmik dillər 
alqoritmin birqiymətliliyini, mürəkkəb alqoritmin daha sadə alqoritmlərin vəhdəti 
şəklində ifadə edilməsini təmin edir. İlk mükəmməl alqoritmik dil 1954-cü ildə 
İBM firmasında Con Bekusun rəhbərlik etdiyi qrupun yaratdığı FORTRAN dili idi. 
Bu dilin adı FORTRAN-FORmulae TRANslation - formulaların tərcüməsi 
sözündən götürülmüşdür. Bu dil çox sadə struktura malik olduğundan ondan hal-
hazırkı vaxta qədər istifadə olunur. Fortranda proqram operatorlar ardıcıllığı 
şəklində yazılır. Bu dildə yazılan proqram bir və ya bir neçə seqmentlərdən (alt 
proqram) ibarət olur. Bütün proqramın işini idarə edən seqment əsas proqram 
adlanır. 
Fortran dili  elmi və mühəndis texniki hesablama sahələrində istifadə 
edilmək üçün nəzərdə tutulmuşdu. Lakin bu dildə budaqlanan strukturlu məsələlər 
(istehsal prosesinin modelləşdirilməsi və s.), bəzi iqtisadi məsələlər və redaktəetmə 
məsələləri (cədvəl, arayış və s. qurulması) üçün proqramlar da qurula bilər. Sonrakı 
illərdə bu dilin müxtəlif modifikasiyaları yaradılmışdı. 
1960-cı ildə Alqol-60 (Alhoritmic Language-alqoritmik dil) dili,  1966-cı 
ildə isə Fortran dili əsasında Dartmut kollecinin hesablama mərkəzində Basic dili 
(BASIC-Beginner’s  Allpurpose Symbolic İnstruction Code-yeni başlayanlar üçün 
çoxməqsədli simvolik əmrlər dili) yaradıldı. Basic dili Visual Basic.Net versiyasına 
qədər  böyük təkamül yolu keçmişdir. Hal-hazırda Visual Basic.Net dilindən 
qrafiki interfeysli proqram əlavələrin yaradılmasında geniş istifadə olunur. 
Fortran, Alqol-60 dillərilə paralel olaraq intensiv inkişaf edən elm və 
texnikanın yeni sahələrinin tələbatını ödəmək üçün yeni proqramlaşdırma dilləri 
yaradılmışdır. Məsələn, 1957-ci ildə riyazi verilənlərin emalı üçün APL (Aplication 
Programming Language) dili, 1959-cu ildə İBM firması tərəfindən  böyük həcmli 
verilənlər massivinin emalı üçün Cobol (Common Business Oriented Language) 

---