36
olan hər Ģeylə təchiz edirdilər. 1920-ci ilin yazında onlar Sovet Rusiyasına qarĢı
yeni yürüĢ təĢkil etməklə ilk növbədə Bakı neftin i ələ keçirmək ü mid ində idilər.
O va xt Antanta imperialistləri təyyarə meydanları yarat maq la Ġran əra zisindən
Bakıya hava basqınları etmək barədə düĢünürdülər. Bakın ı və onun mədən
rayonların ı ingilis təyyarələrin in basqınlarından qorumaq üçün XI Qızıl ordunun
ko mandanlığı Ģəhərin müdafiəsini üç növə (hava, artilleriya və pulemyot
müdafiəsi) ay ırmıĢ və qırıcı dəstə yaratmıĢdı
27
.
Ġngilis imperialistləri mü xtəlif hiy lələrə də əl atırdılar. On lar
Azərbaycan barədə böhtan yayırdılar ki, guya "Azərbaycan hökuməti ingilisləri
incitməklə, onlara iĢgəncə verməklə məĢğul olıır". Bu iftiranı ifĢa etmək üçün
Azərbaycanın hakimiyyət orqanları Ġngiltərə nü mayəndəsinin Gürcüstan
nümayəndəsi AliĢaba ilə görüĢünü təĢkil etmiĢdi və o, "xaricilərə xüsusi diqqət
göstərdiyi üçün görüĢdən sonra Azərbaycan hökumətinə minnətdarlığını
bildirmiĢdi". Höku mət in baĢçısı N.N.Nə rimanov Ġngiltərənin fitnələrinə qarĢı
qəti etirazın ı bild irmiĢ və 1920-ci il avqustun 8-də RSFSR-in xarici iĢlər
ko missarı G.V.Çiçerinə bəyanat göndərərək, "imperia list dövlətlərin f itnələrinə
son qoymaq üçün" onu geniĢ yaymağı xahiĢ etmiĢdi.
Qərb dövlətləri antisovet çıxıĢlar təĢkil etmək üçün Sovet
Azərbaycanına agentlər, böyük miqdarda silah göndərdilər. Britaniya ali
ko missarı Lük 1920-ci il iyunun 9-da Tiflisdən Kerzona xəbər verirdi ki,
"bolĢevikləri Bakıdan çıxarmaq məqsədilə tatarların (azərbaycanlıların - məsul
red.) üsyanı onlar bizim dəstəyimizə ə min olanadək davam e dəcəkdir. Əgər
qəbul edilmiĢsə ki, Bakıdakı bolĢevik hakimiyyəti Britaniya və Ġran üçün çox
böyük təhlükə doğurur və buna görə də devrilmə lid ir, onda biz tatarları
(azərbaycanlıları - məsul red.) pulla təmin etməliy ik". Yeri gəlmiĢkən həmin
vaxt Bakıda 53 nəfər Britaniya hərbi qulluqçusundan ibarət dəstə tutulmuĢdu. Bu
istiqamətdə Tiflisdə təĢkil olun muĢ "Azərbaycanda qurtuluĢ komitəsi" iĢləyird i.
Həmin ko mitə ilə əlaqə saxlayan "Ġttihad" partiyası öz fəaliyyətini
gücləndirmiĢdi. Ġttihadçılardan Bakı qəzasında, Lən kəranda, Zaqatalada üsyanlar
qaldırmaq üçün nəzərdə tutulan çoxlu silah aĢkar edilmiĢdi.
Antisovet qüvvələr əhali a rasında XI Qızıl o rdu əleyhinə iĢ görür,
"müsəlman ko mmunistlərinin xəyanətkarlığı", "ü mu mmilli fəlakət" və s.
haqqında fikirlər yayırdılar. Torpaqların müsadirəsi haqqında dekret
verilməsindən xəbər tutan mülkədarlar Qarabağda və Azərbaycanın baĢqa
qəzalarında cidd-cəhdlə Ģayiələr yay mağa baĢlamıĢdılar ki, Qızıl ordu
"müsəlmanları bütünlüklə qırmaq üçün gəlir"
28
.
RSFSR Xalq Xarici ĠĢlər Ko missarlığ ı və daĢnak Ermənistanı
nümayəndələri arasında danıĢıqlar zaman ı Azərbaycanın bəzi əra zilərin in
mübahisəli elan edilməsi də əhalinin əhvali-ruhiyyəsinin sovet hakimiyyəti
37
əleyhinə dəyiĢməsində müəyyən rol oynamıĢdı. Qızıl ordu hissələrin in
bəzilərinin nümayəndələrinin yerlərdə özlərin i ço x vaxt iĢğalçı kimi aparmaları
da əhalidə sovet hakimiyyətinə qarĢı məyusluq doğururdu. Xalq kütləvi
rekvizisiyadan, ərzaq və malların zorla müsadirəsindən, Qızıl ordu komandanlığı
xüsusi Ģöbəsi nümayəndələrinin özbaĢınalığından hiddətləndiyini bild irird i. Yeni
hakimiyyətin din əleyhinə davakar hərəkətlərindən istifadə edən dindarlar,
fanatiklər qızğ ın antisovet fəaliyyətə baĢlayaraq əhalini silah lı çıxıĢlara
səsləyirdilər
29
.
M.Ə.Rəsulzadə yazırd ı: "Ġstiqlaldan bir ay sonra artıq bütün
Azərbaycan məmləkətinin müdhiĢ bir istilaya məru z qaldığ ını acı bir surətdə
dərk etmiĢdi... Xalq təhəmmül eləməd i. Üsyan etdi"
30
.
Üsyanların təĢəbbüsçüləri Gəncədəki milli qüvvələr oldu. Onlar
mayın
25-də sovet hakimiyyətinə və Qızıl o rdu qarnizonuna qarĢı fəal silah lı çıxıĢ lara
baĢladılar. Azərbaycan ordusunun yenidən təĢ kilinin, milli zabitlərin xid mətdən
çıxarılmasın ın doğurduğu güclü narazılıq silah lı toqquĢmaların kəskinləĢ məsinə
kö mək edirdi. Gəncə qarnizonu komandirin in və zabitlərin in Qızıl ordu
nümayəndələri ilə əvəz olun ması ona gətirib çıxardı ki, 1800 nəfərlik Gəncə
qarnizonu mayın 28-dən 29-na keçən gccə üsyan qaldırdı və Ģəhərin
müsəlman lar yaĢayan hissəsini tutdu. Üsyanın yatırıldığ ı b ir nccə gün ərzində
minlərlə üsyançı həlak oldu. On ların arasında görkəmli ictimai-siyasi xadimlər
var idi. Generallar, yüksək rütbəli zab itlər, o cümlədən general-mayor Məmməd
Mirzə Qacar, general-mayor Cavad bəy ġıxlinski, polkovnik Cahangir bəy
Kazımbəyov qətlə yetirildilər, bir ço xları isə Nargin adasına sürgün edilib orada
güllələndi. Həbs edilmiĢ məĢhur generallar Ə. ġıxlinski və S. Meh mandarov
N.N.Nərimanovun təkidi sayəsində azad edildilər və onun V.Ġ.Len inə məktubu
ilə hərbi xid mətdə istifadə olun maq üçün Moskvaya göndərildilər.
General Nuru paĢanın rəhbərliy i ilə Qa rabağda baĢlayan üsyan ġuĢa,
Ağdam və Bərdəni əhatə etmiĢdi. Üsyanda Azərbaycan piyada polku və yerli
bəylərin silah lı dəstələri iĢtirak edird ilər. XI Qızıl ordunun 2-ci süvari
korpusunun və 32-ci atıcı diviziyanın hissələri Qarabağ üsyanın üçüncü günündə
- 1920-c i il iyunun 15-də ta ma milə yatırdıla r
31
.
Qarabağ üsyanının yatırıldığ ı vaxt Zaqatala dairəsində üsyan qalxd ı və
ġəki bölgəsinin bir hissəsini də bürüdü. 1920-ci ilin iyununda Gürcüstan
parlamentinin ü zvləri Zaqatala bölgəsində sovet hakimiyyətinə qarĢı təĢviqatı
gücləndirmiĢdilər. Onlar əhali arasında Ģayiə dolu intibahnamələr yayırdılar ki,
guya "əgər Zaqatala dairəsini Gürcüstana verməsələr, Gürcüstan zor gücünə tabe
olmağa məcbur edəcək"
32
.
Zaqatalada sovet hakimiyyətinə qarĢı üsyan 1920-c i il iyunun 6-da belə
bir bəhanə ilə baĢlandı ki, guya "Gürcüstan Azərbaycana müharibə elan