Azərba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu

344 

 

millətç i  təĢkilat  1937-c i  ildə  buna  oxĢar  gecə  reydləri  Ġs mayıllı,  Əli-Bayra mlı 

(indiki  ġirvan  -  məsul  red.),  Cəbray ıl,  Astraxanbazar  (indiki  Cəlilabad  -  məsul 

red.),  Qonaqkənd  və  baĢqa  rayonlarda  da  keçirilir.  Bə zi  hesablamala ra  görə  70 

minə  yaxın,  baĢqa  hesablamalarn  görə  isə  100  mindən  də  artıq  adam  etaplarla 

düĢərgələrə göndərilmiĢ, üç mindən artıq kəndli isə məhv edilmiĢdi. 

Bağırov  və  sonralar  onunla  birgə  mühakimə  edilən  murdar  nökərləri  - 

Sumbatov-Topuridze ,  Maka ryan,  Ye melyanov,  Qriqoryan,  BorĢov,  AtakiĢiyev 

inqilab ın,  milli azadlıq və demo kratik hərəkatların fəal  iĢtirakçılarına,  ziyalıların  

görkəmli  nü mayəndələrinə  və  əməkdar  zəh mətkeĢlərə  qarĢı  xüsusi  qəddarlıqla 

hücuma keçmiĢ, ilk öncə Azərbaycan partiya təĢkilatının qocaman özəyini  məhv 

etmiĢdilər.  1937-ci  ilin  iyununda  çağırılmıĢ  XIII  qurultaydan sonra  Azərbaycan 

(kursiv.  -  məsul  red.)  Ko mmunist  (bolĢeviklər)  partiyasının  -  AK(b)P  adı 

dəyiĢdirilib  Azərbaycanın  (kursiv  -  məsul  red.)  Ko mmun ist  (bolĢeviklər) 

Partiyası  edildi.  (Азербаиджанская  Коммунистическая  Пар тия  -  yəni 

azərbaycanlı  -  M illi  mənada  -qəbul  olundu  -  Ko mmunistiçeskaya  Partiya 

Azerbaid jana  -  yəni  əra zi  mənasında  -  məsul  red.).  MK  Rəyasət  Heyəti  MK 

Bürosu  ilə  əvəz  olundu.  Elə  bu  dəhĢətli  1937-1939-cu  illərdə  1920-ci  ilin  

fevralında  qeyri-leqal  Ģəraitdə  keçirdilmiĢ,  azərbaycanlı  ko mmun istlərin  

təĢəbbüsü  ilə  çağırılmıĢ  birinci  təsis  qurultayında  təsdiq  olunmuĢ AK(b)P  MK-

nın, demək olar  ki, bütün tərkibi repressiya qurbanı oldu və o vaxtlardan partiya, 

sovet  orqanları  sənədlərində,  tədricən  də  mətbuat  nəĢrləri  səhifələrində  "Aprel 

inqilab ı"  anlayıĢı  yoxa  çıxd ı.  A xı  1920-ci  il  aprelin  28-i  Azərbaycanda  Aprel 

inqilab ının qələbəsi  kimi qeyd olunurdu. AK(b)P M K plenu munun hələ 1935-c i 

ilin  may ında  qəbul  olunmuĢ  qətnaməsi  də  "Azərbaycanda  Aprel  inqilabın ın  15 

illiyin in bayra m edilməsinə ha zırlıq haqqında" adlanırdı. 

M.C.Bağ ırov  Azərbaycan  AK(b)P-n in  XIII  qurultayın ın  tribunasından 

Azərbaycan  xalqının  qaymağ ının  məhv  edilməsinə  yol  açan  Ģər  və  zorakılıq  

atmosferin i qızıĢdırmaq üçün istifadə etmiĢdi. 

Respublikanın  görkəmli  partiya  və  dövlət  xadimlərindən  R.A xundov, 

D.Bünyadzadə, M.Hacıyev, M.D.Hüseynov, Ç.Ġld ırım, M.Ġsrafilbəyov (Qədirli), 

Ə.H.Qarayev,  M.Qu liyev,  Q.Musabəyov,  M.Nərimanov,  H.Rəh manov, 

H.Su ltanov,  S.M.Əfəndiyev,  N.Rzayev  görkəmli  mədəniyyət  və  elm 

nümayəndələrindən  Hüseyn  Cavid,  Mikay ıl  MüĢfiq,  B.A.Talıblı,  V.Xuluflu, 

Yusif  Vəzir  (Çəmənzəmin li)  -  Əh məd  Cavad,  T.ġahbazi,  M.Cuvarlinski, 

B.Çobanzadə, Həsənbəyov və baĢqaları məhv edilmiĢdilər. 

Təkcə  1937-ci  ildə  Azərbaycanda  "xalq  düĢməni"  kimi  29  min  nəfər 

güllələn miĢ  və  ya  Sibirə  sürgün  edilmiĢdi.  1937-ci  il  dekabrın  sonuna  qədər 

təkcə  Xəzər  Gəmiçiliyi  Ġdarəsindən  200  rəhbər  iĢçi,  gə mi  kap itanı  repressiya 

edilmiĢ,  Ġsmayıllı  rayonu  KürdmaĢı  kəndinin  bütün  kolxo zçuları  kütləv i  Ģəkildə 

---

345 

 

həbs  edilmiĢ  və  onlardan  63  nəfəri  güllələn miĢdi.  Bağırov  və  K°-n ın  məh kəmə 

prosesində aydın oldu ki, sa xtalaĢdırma  və qanunsuzluq nəticəsində 300 nəfə rdən 

artıq rəhbər partiya və sovet iĢçisi, o cümlədən 32 rayon partiya ko mitəsi katib i, 

28  rayon  icraiyyə  ko mitəsi  sədri,  18  xalq  ko missarı  və  onların  müavin ləri,  66 

mühəndis, Qızıl ordu və hərbi dəniz donanmasının 88 ko mandiri və siyasi isçisi, 

8 professor və bir çox baĢqa vicdanlı və namuslu adamlar həbs olunaraq ya uzun 

müddətə azadlıqdan, ya da həyatdan həmiĢəlik məhru m edilmiĢdilər. 

Əslində  bu,  Azərbaycan  millətinin  qatı  düĢmənləri  tərəfindən  onun  ən 

yaxĢı  h issəsinin  siyasi  qərəzçiliklə  pərdələn miĢ  etnik  düĢmənçilik  məqsədilə 

məhv edilməsi  idi və belə bir  kədərli  faktla sübut olunur ki, A zərbaycandakı  51 

rayondan  31-də  Xalq  Da xili  ĠĢlər  Ko missarlığı  rayon  bölməsinin  baĢında 

ermənilər dururdula r. Astara dairəsində Arake lov, Astraxanba zarda  Co mardyan, 

Zəngilanda  Zərgəryan,  Samu xda  Petrosyan,  Masallıda  Avanesov,  Lənkəranda 

Movsesyan,  Tovatov,  Naxçıvanda  Akopyan,  Ağacanyan,  Akopov,  Seyranov, 

Zakyan,  Parseqov,  Ġonesyan,  ġıxanyan,  Ba kıda  isə  cəza  orqanlarının  Mərkə zi 

aparatında  Sumbatov-Topuridze,  Markaryan,  Koqan,  Silman,  Bo rĢov, 

Yemelyanov, Mailyan və b. baĢçılıq edird ilər. 

Stalin  -  Bağırov terrorunun dəhĢətləri yeni həyat qurucularının yaradıc ı 

fəaliyyətinə  kölgə  salmıĢ,  Azərbaycan  xa lqın ın  səbir  və  iradəsini  ciddi  sınağa 

çəkmiĢdi. 

Bu  faciə  və  istibdadı  zaman  mühakimə  etdi  və  birmənalı  hökmünü  

verdi. Xalq onun təkrarlan masına yol verməyəcəyinə and içdi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

346 

 

X FƏS ĠL 

 

AZƏRBAYCAN MÜHARĠBƏ ƏRƏFƏS ĠNDƏ  

 

(1938 - iyun, 1941-ci illər) 

 

§ 1. XALQ TƏSƏRRÜFATI 

 

Sənaye  və  nəqliyyat.  Ġkinci  beĢillik  planın  yerinə  yetirilməsi  ilə 

dünyanın  altıda  bir  hissəsində  sosialist  cəmiyyətinin  əsasən  yaradılması  rəsmi 

surətdə  elan olundu.  Yüzdən  artıq  millət  və  xalqı  birləĢdirən,  mədəni  inkiĢafına 

görə  mü xtəlif  səviyyədə  olan  çoxmillətli  sovetlər  ölkəsində  təxminən  20  ilə, 

tarixdə  ilk dəfə yeni cəmiyyət - sosialist cəmiyyəti yarad ıld ı.  Ġndi  isə qarĢıda bu 

cəmiyyəti  təkmilləĢdirmək,  "planlı  sosializmin"  "Stalin  modeli"ni  həyata 

keçirmək  dururdu.  Bu  vəzifə  ÜĠK(b)P  XVIII  quru ltayının  (mart  1939-cu  il) 

təsdiq  etdiyi  SSRĠ  xalq  təsərrüfatının  inkiĢafına  dair  üçüncü  beĢillik  p landa 

(1938-1942-ci illər) nəzə rdə tutulmuĢdu. 

Üçüncü  beĢillikdə  Azərbaycanın  qarĢısında  duran  ən  əsas  vəzifə  yenə  

də  neft  və  qaz  istehsalını  artırmaq   id i.  Yaxın laĢan  müharibə  təhlükəsi 

baxımından  bu  vəzifə  daha  ciddi  idi.  SSRĠ  xalq  təsərrüfatının  in kiĢafına  dair 

üçüncü beĢillik planda ölkədə 1942-ci ildə 54  milyon ton neft və qaz çıxarılması 

nəzərdə  tutulduğu  halda

1

, Azərbaycanda  neft  hasilatını  28,2  faiz  artırmaq,  27,4 

milyon  ton  və  yaxud  1937-c i  ildə kindən  6  milyon  ton  çox  neft  istehsal  etmə k 

planlaĢdırılırd ı

2

.  Azərbaycanda  hasil  ediləcək  neftin  həcmin in  olduqca  çox 

olmasına baxmayaraq, bu, ittifaqda çıxarılacaq neftin 50 faizindən bir qədər artıq  

idi. Ha lbuki 1937-c i ildə Azərbaycan ölkədə hasil edilən bütün neftin 75,1 fa izini 

vermiĢdi. 

Azərbaycan  SSRĠ-nin  neft  ehtiyatının  29  faizinə  malik  o lduğu  halda, 

ölkədə istehsal olan neftin dörddə üçünü, neft ehtiyatının 71 faizinə  mənsub olan 

rayonların  isə  cə mi  dörddə  birini  verməsi

3

  respublikan ın  maddi  ehtiyatlarından 

qeyri-mütənasib və israfçılıq la

 

istifadə etmək,  iqtisadi qanunauyğunluğu pozmaq 

demək idi. 

Üçüncü  beĢillik  plana  müvafiq  olaraq,  ölkənin  neft  istehsalında 

Azərbaycanın  xüsusi  çəkisi  1938-ci  ildəki  73,5  faizdən  1942-ci  ildə  54  faizə 

düĢməli  idi

4

.  ÜĠK(b)P  qurultayının  beĢillik  plan  barədə  qətnaməsində  ölkənin 

neft  bazasının  hərtərəfli  inkiĢaf  etdirilməsilə  əlaqədar  göstərilirdi:  " Vo lqa  ilə 

Ural  arasında  rayonda  yeni  neft  bazası  -  "Ġkinci  Bakı"  yaradılsın.  Geolo ji-

kəĢfıyyat  iĢlərini  sürətlə  geniĢləndirmək  və  neft  sənayesinin  bütün sahələrind ə 

---