Azerbaijan focus
Yüklə 1,45 Mb. Pdf görüntüsü
|
YANVAR-MART, 2010 125 xüsusilə İraqdan qaynaqlanan təhdidlərlə o qədər məşğul olmuş- dur ki, xarici siyasətdə problemlərlə məşğul olan bir dövlət imicinə malik olmuşdur. Həmçinin günahsız və tərəfsiz bir gücün var olma- sı qeyri-mümkündür. Heç bir ölkəni qıcıqlandırmayan bir ölkənin güc sahibi olması iddiası da doğru deyildir. regional güc iddia- sında olan bir ölkənin bölgəni yenidən düzənləmə arzu və iradəsi olan İran kimi bir ölkə ilə gərginlik yaşamaması qeyri-mümkündür. regional güc iddiasında olan bir ölkə qarşıdurmanı gözə alan və onu davam etdirməyə qüdrəti olan bir ölkədir. türkiyə son dövrlərdə etdiyi cəhdlərlə regional güc olma arzu- sunu ortaya qoymuşdur. Bu istiqamətdə bəzi addımlar da atmışdır. türkiyənin regional gücə çevrilə bilməsi üçün ənənəvi Orta Şərq siyasətindən qopub yeni bir siyasi strategiya çərçivəsi cızması la- zımdır. Bu da, əslində, bir paradiqma dəyişikliyi ilə mümkündür. digər tərəfdən, bu prosesi türkiyənin imkan, motivasiya və dip- lomatiya bacarığı müəyyən etmir. yaxın Şərqdəki problemlərin mahiyyət etibarilə asan həll edilən olmadığı, bir çox ideoloji cərəyanın iç-içə sığındığı və qlobal-regional bir çox güclərin vu- ruşduğu bir bölgə olduğu nəzərə alındıqda Orta Şərq türkiyə üçün də bir bataqlıq ola bilər. Bunu nəzərə alaraq türkiyənin ənənəvi Orta Şərq siyasətini uğursuz və bacarıqsız şəkildə görənlər qarşı- sında bu siyasi gedişləri uzun sınaqların nəticəsi kimi şərh edənlər də az deyil. necə ki türkiyədən əvvəl bu bataqlığa girənlər ya Camal əbdülnasir kimi çıxa bilməmiş və hətta öz torpaqlarından belə olmuşlar, ya da suriya kimi çıxmağa çalışmaqdadırlar. Bəlkə də, türkiyənin Orta Şərq qarışıqlığından çox yara almadan çıxma- sının səbəbi hadisələrə çox da bulaşmamasıdır. türkiyənin Orta Şərqə baxışları daha çox avropalıların baxışları ilə üst-üstə düşür. türkiyə Orta Şərqdə ola biləcək bir dəyişikliyin tədricən və hərbi müdaxilə olmadan reallaşmasını istəmiş, ancaq bu dəyişikliyin meydana gəlməsi üçün dövrəyə girməkdə çox istəkli olmamışdır. Bu gün görünən odur ki, türkiyə bölgədəki dəyişikliklərin reallaşması üçün istəkli görünür. ancaq türkiyənin nə etmək istədiyi ən əhəmiyyətli suallardan biri kimi qarşımızda durmaqdadır. Bu anda Orta Şərqdə üç oxun varlığından bəhs edə bilərik. ən başda İran, suriya, Hizbullah və “Həmas”ın meydana gətirdiyi bir ox var. Bu oxun təməl komponentləri İsrail və amerika əleyhdarlığı 126 YANVAR-MART, 2010 AZERBAIJAN FOCUS ilə mühafizəkar ərəb dövlətləri əleyhdarlığıdır. İkincisi, aBŞ və İsrail oxudur ki, bunun təməl məqsədi digər qrupların ya yox ol- ması, ya da zərərsizləşdirilməsidir. üçüncü ox isə aBŞ və İsrail xəttinə yaxınlıq nümayiş etdirsə də, onlardan çox fərqli nöqtədə dayanmaqdadır. Bu oxu misir, səudiyyə ərəbistanı, İordaniya və Körfəz ölkələrinin meydana gətirdiyini söyləyə bilərik. türkiyənin davranışlarının ikinci və üçüncü ox ilə bənzərliyi olsa da, əslində, türkiyə heç bir oxda iştirak etməməkdədir. türkiyənin bunların xaricində dayanması ona oyun sahəsi, tərəfsizlik görüntüsü və müdaxilə etmək fürsəti yaratmaqdadır. türkiyənin İran və suriyanın meydana gətirdiyi oxda iştirak etməsi qeyri-mümkün hal kimi görünməkdədir. türkiyə bu oxa sürüşməsi ilə qərbdən uzaqlaşacaq. Bundan başqa, türkiyənin Orta Şərqə istiqamətli təməl tezislərinin İran oxu ilə üst-üstə düşən tərəflərinin olması ilə birlikdə buna ziddiyyət təşkil etdiyi- ni də söyləmək mümkündür. türkiyənin son zamanlar reallaşdır- maq istədiyi siyasət nəticə verərsə, daha çox İrana zərər dəyəcək. açıq şəkildə dilə gətirilməsə də, 11 sentyabr hadisələrindən sonra bölgəmizdə İran və qərb arasındakı gərginliyin türkiyəyə yaradı- ğını söyləmək mümkündür. Çünki qərbdə İrandan duyulan nara- hatlıq çox dərindir. Bu kontekstdə İranın regional gücünü və lider- lik iddialarını məhdudlaşdıra bilən tək ölkənin türkiyə olduğu da aydın görünür. İran ilə müqayisədə türkiyə həm ərəblər, həm də qərblilər üçün daha çox etibarlıdır. türkiyə bu vəziyyətin fərqində olmaqla yanaşı, bu rola əsas namizəd kimi görünməkdədir. necə ki, türkiyənin İran oxuna girmək istəməməsinin ən əhəmiyyətli göstəricisi, qərbliləri regional mövzularda, xüsusilə də İraqın ərazi bütövlüyünün qorunması mövzusunda razı salarkən, İranı qorxulu dövlət kimi göstərmək səyidir. sünni ərəb dövlətlərinə gəlincə isə bu ölkələr türkiyə ilə bir çox mövzuda ortaq qayğılara sahib olmaqla yanaşı,türkiyədən istədikləri nəticəni almaqda çətinlik çəkirlər. sünni ərəb dövlətləri türkiyəni İranın qarşısına çıxarmağa çalışarkən, türkiyə bu qarşı- durmadan qaçmaqdadır. qərb oxuna baxdıqda isə türkiyənin qərbin tərəfli olmasına müsbət yanaşmaması görünməkdədir. eyni zamanda, türk diploma- tiyası qərblilərin bölgəni tanımadığını və dialoq qura bilmədiyini düşünməkdədir. türkiyənin “bu bölgəni ən yaxşı biz tanıyırıq və YANVAR-MART, 2010 127 ən yaxşı biz danışarıq” düşüncəsi qərbin qeyri-kafiliyini vurğula- mağa istiqamətlənib. ancaq bundan türkiyənin qərbin qarşısında yeni bir ox meydana gətirmə səyinin olması nəticəsini çıxarmaq səhv olardı. türkiyə burada özünü qərb ilə Şərq arasındakı körpü, düzənləyici və tarazlayıcı ünsür kimi görməkdədir. eyni zamanda, onun, bir tərəfdən, Orta Şərqdə lider ola bilmək arzusunu, digər tərəfdən isə qərbyönümlü güc nümayiş etdirdiyini də qeyd edə bilərik. türkiyənin bu üç ox ətrafında nə qədər hərəkət edə biləcəyi maraq doğurur. Çünki bu siyasəti kəskinləşən qarşıdurma şəraitində hər kəsi məmnun edəcək və özünə düşmən qazandırmayacaq şəkildə davam etdirmək çox çətindir. türkiyə sahib olduğu əlaqələrin hər hansı bir ölkəyə qarşı olmadığını iddia edir. məsələn, türkiyənin suriya ilə əlaqələri İsrail əleyhdarlığına söykənmədiyi kimi, İsrail ilə əlaqələri də suriya əleyhdarlığına söykənməməkdədir. türkiyə suriya və İsrail ilə əlaqələrində əsas götürdüyü bu qanuna bütün ölkələrlə olan əlaqələrində də diqqət yetirdiyini bildirməkdədir. an- caq xüsusilə İsrailin qəzza bölgəsinə etdiyi hücumdan sonra İsrail- türkiyə əlaqələrində yaşanan gərginlik bu siyasətin o qədər də asan başa gəlmədiyinə bir nümunədir. Həm təsirli və güclü ola bilmənin, həm də hər kəslə yaxşı əlaqə yaratmanın Orta Şərq məsələlərində adı “hamama girib tərləmədən çıxmaq” kimi xarakterizə edilə bilər. türkiyənin son zamanlar diqqətləri üzərinə çəkən nüfuzlu layihəsi suriya-İsrail arasında danışıqları başlada bilməsi olmuş- dur. türkiyə ilə suriya arasında uzun müddət gərgin olan əlaqələr 1998-ci ildən sonra yaxşılaşmaya doğru inkişaf etmişdir. suriya xüsusilə PKK mövzusunda türkiyəni məmnun edərkən, türkiyə də suriyanı qoruyacaq siyasət yürütməyə çalışmışdır. Bu kontekstdə türkiyə suriyanın İsrail və qərb ilə olan problemlərini həll etməyə cəhd göstərmişdir. türkiyənin suriya ilə yaranmaqda olan yaxşı əlaqələri Şamın ərəb dünyası ilə çox da yaxşı olmayan əlaqələrinə də müsbət çalar gətirmişdir. suriya türkiyə ilə əlaqələrini inkişaf etdirərək problemləri həll ediləcəyi təqdirdə dəyişə biləcəyi haqqında qərbə mesaj vermişdir. Bu səbəbdən İsrail və suriya arasında barış təmin edilsə, türkiyə ilə suriya arasında regional əməkdaşlıq da gözlənilməz bir şəkildə genişlənə bilər. İsrail və suriya arasındakı barış cəhdi “yeni Orta Yüklə 1,45 Mb. Dostları ilə paylaş:
|