Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası

 
 
 

 
təbiəti  mühafizə  təbii  mühitin  fəaliyyətində  yaranmış 
meyllər və  keyfiyyət dəyişikliyinin aşkarlanması; 

 
neft-qaz    sənaye    obyektlərindən    dəyən    zərərin 
miqyasının öyrənilməsi; 

 
regionda  ekoloji  təhlükə  yarada  biləcək  situasiyanın 
aşkarlanması. 
Təhlil  aparmaq  üçün  əldə  edilən  məlumatlar  sahənin 
statistik 
hesabatlarına 
və 
monitorinq 
sisteminin 
məlumatlarına əsaslanmalıdır. 
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, neft-qaz sənayesində ətraf 
mühitin keyfiyyətinə nəzarət etmək üçün ancaq bəzi tədbirlər 
həyata  keçirilir.  Əldə  edilən  məlumata  görə  yaxın 
perspektivdə  daha  təhlükəli  zonalarda  sahəvi  nəzarət  sistemi 
yaradılmalıdır. 
Neft-qaz  sənaye  obyektlərinin  təsiri  altında  ƏMM 
keyfiyyət  dəyişikliyinin  proqnozlaşdırılmasında  əsas  vəzifə 
aşağıdakılardır: 

 
zəhərli  konsentrasiya  maddələrə  görə  zonanın 
çirklənməsi  və  ətraf  mühitdə  əmələ  gələn  keyfiyyət 
dəyişikliyinin müəyyənləşdirilməsi; 

 
normativ  vəziyyətlə  müqayisədə  ƏMM-də  keyfiyyət 
kənarlaşma dərəcəsinin müəyyən edilməsi; 

 
təbii  sistemin  böhran  vəziyyətində  olan  sahənin 
aşkarlanması. 

---

 
 
 
ƏMM  keyfiyyət  dəyişkənliyini  proqnozlaşdırmaq  üçün 
istifadə edilən daha səmərəli metod, kartoqrafiya metodudur. 
Nəzərdə tutulan dövrün hər bir hesabat ili üzrə  tərtib edilən 
xəritə  həm  məkana,  həm  də  vaxta  görə  ətraf  mühitdə  baş 
verən  keyfiyyət  dəyişikliyini  müəyyənləşdirməyə  imkan 
verir. 
Xəritə təbii mühitin sahələrində çirklənmə mənbələrinin 
topoqrafiyası,  çirklənmənin  yayılma      zonası  və  istiqaməti 
haqqında əyani vəsaitdir. 
Kartoqrafik model sahə obyektlərinin yerləşdirilməsi və 
inkişafı  üçün  münasib  ərazilərin  seçilməsinə,  eyni  zamanda 
müəyyən 
ərazilərdə 
yeni 
sənaye 
müəssisələrinin 
yerləşdirilməsinin  qadağan  edilməsi  və  yaxud  əvvəllər 
fəaliyyət  göstərənlərin  fəaliyyətinin  dayandırılmasına  və  ya 
əhəmiyyətli  dərəcədə  məhdudlaşdırılmasına  imkan  verir. 
Əldə  edilən  təcrübələr  təsdiq  edir  ki,  kartoqrafiya  metodu 
daha  etibarlı  metoddur.  Rumıniya,  Fransa  və  Böyük 
Britaniyada  tərtib  edilən  ekoloji  xəritənin  köməyi  ilə 
atmosferin tüstülənmə səviyyəsinə nəzarət edilir. Almaniyada 
isə  havanın  kükürdlü  qazla  çirklənmə  səviyyəsini  müəyyən 
etmək üçün belə xəritələrdən istifadə edilir. 
Kartoqrafiya  metodundan  istifadə  edilərkən  meydana 
çıxan  ən  mühüm  çətinlik  konsentrasiyalarla  çirklənmə 
səviyyəsinin  hesablanmasıdır.  Doğrudur  bu  sahədə  bir  sıra 

---

 
 
 
təkliflər, metodik göstərişlər və geofizik modellər yazılıb nəşr 
edilmişdir. 
Qaz 
sənaye 
obyektlərindən 
atmosferə 
yayılan 
zəhərləyici maddələrin  miqdarının eksperimental hesablanma 
metodu verilmişdir. Lakin bu maddələr atmosferin çirklənmə 
dərəcəsini daha dəqiq müəyyənləşdirməyə imkan verir. 
İqtisadi  zərəri  müəyyən  etmək  üçün  metod  seçilərkən 
konkret proqnozun imkan və tapşırıqları əsas götürülməlidir. 
İqtisadi  zərərin  ayrı-ayrı  ünsürləri  üzrə  verilmiş  tapşırıqlar 
kompleks öyrənilən zaman birbaşa hesab metodundan istifadə 
etmək  lazımdır.  Belə  hesablamaları  aparmaqla  lokallaşmış 
zərərlər aşkar edilir. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  ayrılıqda  lokal  zərəri 
müəyyənləşdirmək üçün hər bir zərər üçün böyük hesablama 
işləri  tələb  olunur.  Məsələn,  əhalinin  sağlamlığının 
pisləşməsindən  dəyən  zərər  (İ
z
)  müəyyən  edildikdə  onun  üç 
tərkibinə baxılır: xəstəliyə görə işə çıxmamaq (və yaxud ailə 
üzvlərindən  biri  A
ç
)  nəticəsindən  istehsal  edilməmiş  milli 
gəlir; müvəqqəti iş qabiliyyətini itirənlərə müavinətin ödənişi 
(A
iş.qab.
); xəstənin tibbi xidmətə sərf etdiyi məsrəf (A
t
). 
   
  İ
z
 = A
ç
 + A
iş.qab. 
+ A
t 
                     
(3.2.1) 
 
Sənaye  zərəri  müəyyən  ediləndə  hesablamalar  əsas 
fondların köhnəlmə dərəcəsinin artmasından dəyən zərər (Z
f
); 
qiymətli  xammalın  atmosferə  atılan  tullantılarından  dəyən 

---

 
 
 
zərər  (Z
qx
);  yüksək  kadr  axınından  dəyən  zərər  (Zi)  üzrə 
aparılır. 
     
 
Z
s
 = Z
f 
+ Z
qx
 + Z
i 
                 
 (3.2.2) 
 
Atmosferin 
çirklənməsindən 
mənzil-kommunal 
təsərrüfatına  dəyən  zərəri  (Z
k
)  hesablayarkən  aşağıdakılar 
daxil  edilir:  şəhərdə  tikintiyə  ayrılmış  ərazilərdə  yaranan 
əlavə  tozların  təmizlənməsinə  çəkilən  məsrəflər  (M
təm
); 
şəhərin  ictimai  nəqliyyatına  çəkilən  əlavə  istismar  xərcləri 
(M
n
); mənzil fondlarının və şəhərin digər obyektlərinin əlavə 
dəyər  xərcləri  (M
m
);  məişət  xidmətində  əlavə  məsrəflər 
(M
m.xid
.); şəhərin yaşıllaşdırılmasına dəyən zərər (M
yaş
). 
  
Z
k
 = M
təm 
+ M
n
 + M
m
 + M
m.xid. 
+ M
yaş  
      
(3.2.3) 
 
və  sairə.  İqtisadi  zərərin  müəyyənləşdirilməsində  yuxarıda 
göstərdiyimiz  metoddan  istifadə  etmək  üçün  (şək.3.1.) 
verilmiş  sxem  üzrə  külli  miqdarda  informasiya  toplamaq  və 
onları təhlil edib yekunlaşdırmaq lazımdır. Belə məlumatların 
əldə edilməsində çətinlik onların xüsusiyyətindən irəli gəlir: 
Məsələn,  interelmlik  xüsusiyyət;  ətraf  mühitin 
mühafizəsi sahəsində sosial-iqtisadi məsələlər bir sıra sahəvi 
elmlərin  (metrologiya,  fizika,  kimya,  səhiyyə,  fiziologiya  və 
s.) koordinasiyasını tələb edir: 
Regiona  xarakterik  olan  məlumatları  orada  yerləşən 
ayrı-ayrı idarə və müəssisələrdən toplanmalıdır. Lakin hər bir 

---