Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
təkliflər universal xarakter daşıdığı üçün başqa sahələrdə, eləcə neft-qaz sənayesində istifadə edilə bilər. 3.3. Ətraf mühitin mühafizəsinin təkmilləşdirilməsi yolları Təsərrüfat fəaliyyətinin və eləcə də təbiətin istifadəsinin səmərəliliyinin yeganə meyarı müəyyən obyektin (obyektlər kompleksinin) fəaliyyəti nəticəsində milli gəlirin və ya xalis məhsulun artımı olmalıdır. Təbiətin istifadəsinin elə spesifık xüsusiyyətləri vardır ki, bunlar da ümumi meyarların dəyişdirilməsinə gətirib çıxarır, ancaq bu dəyişiklik bir meyarı digərinə qarşı qoymamalıdır. Bu mərhələdə təbiətin istifadəsinin səmərəliliyin qiymətləndirilməsi sisteminin aşağıdakı əsas konturları müzakirə üçün təklif olunur. Birinci-olaraq təbiətin istifadəsi prosesini funksional əlamətlərə görə iki əsas qrupa bölmək lazımdır: 1. Təbiətin mühafizəsi insanların yaşayış şərti kimi; 2. Təbii ehtiyatların, istehsalın, xalq təsərrüfatının əsas istehsal fəaliyyəti kimi (meşə, su, balıq təsərrüfatı, təbii ehtiyatların təkrar emalı, faydalı qazıntıların geoloji kəşfiyyatı və s.). Bazar münasibətlərinə keçid və özünü maliyyələşdirmə şəraitində işləyən təşkilat və müəssisələr ətraf mühitin qorunmasının iqtisadi üsullarının daha geniş tətbiq sahələrinə malikdirlər. Təcrübə göstərir ki, iqtisadi cəhətdən zəif olan təşkilat və müəssisələr təbiətin mühafizəsi tədbirlərinin aktiv həyata keçirilməsinə daha çox maraqlı olurlar. Belə ki, onların inkişafının əsas göstəriciləri keyfiyyətli məhsul istehsalından, yüksək əmək məhsuldarlığından və maya dəyərin aşağı olmasından asılıdır. Təbii ehtiyatlardan istifadənin qiymətləndirilməsinin tam mümkün olmaması onunla xarakterizə olunur ki, bir çox təbii ehtiyatlar təkcə əmək predmeti yox, həm də onun nəticəsidir. Təbii ehtiyatlar əmək predmeti kimi bir çox faydalı keyfiyyətlərə malikdirlər. Buna görə təbii ehtiyatlardan istifadənin iqtisadi cəhətdən hərtərəfli qiymətləndirmək zəruriliyi mövcuddur. Bu baxımdan qiymətləndirmə təkcə təbii ehtiyatın istifadəsi xərclərini deyil, həm də onun xalq təsərrüfatı üçün vacibliyini də özündə əks etdirməlidir. Lakin, təbii ehtiyatlardan istifadənin qiymətləndirilməsi təkcə xərclər elementi olsa da, bu anlayışa birmənalı şəkildə baxmaq düzgün deyil. Məsələn, təbii ehtiyatları, YEK qiymətləndirilərkən, bir çox amillər (iqtisadi, texniki, coğrafi, geoloji və s.) nəzərə alınmalıdır. Müxtəlif təbii ehtiyatlar müxtəlif formada, daha doğrusu qiymətləndirmənin ekoloji, coğrafi, iqtisadi, geoloji və digər növləri bir-birindən fərqləndirilməlidir. Təbii ehtiyatların iqtisadi qiymətləndirilməsi yalnız istehsal prosesində, ekoloji qiymətləndirmə isə insanların təbiətə münasibətində təyin oluna bilər. Bununla belə iqtisadi və ekoloji qiymətləndirmə istehsalın xarakteri ilə təyin olunur. Hal-hazırda energetika, yanacaq ehtiyatlarının iqtisadi qiymətləndirilməsini iki aparıcı istiqamətə ayırmaq olar: «gəlirsiz» və «gəlirli». İqtisadi qiymətləndirmə əsasında bu və ya digər mineral ehtiyatların qiyməti təyin olunur. Bu qiymət hər hansı növ yanacaq-energetika ehtiyatlarına olan tələbatı xarakterizə etməlidir, yəni bu qiymət iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmalıdır. Qiymətin iqtisadi əsaslandırılması dedikdə, istehsal sferasında bütün qiymətləri təşkil edən amillərin uçotu nəzərdə tutulur. Bu zaman milli gəlirin maksimum meyarı, gəlir norması ilə tamamlanmalıdır. Qiymətlərin, xərclər və nəticələrin səmərəliliyinin ölçülməsi funksiyasının yerinə yetirilməsi üçün, onlar özündə zəruri ictimai xərcləri düzgün əks etdirməlidirlər. Belə ki, ictimai istehsalın quruluşunun təkmilləşməsi, texnika və texnologiyanın inkişafı nəticəsində zəruri ictimai xərclər də dəyişir və bu zaman qiymətlər sisteminin də təkmilləşdirilməsi zəruriyyəti meydana çıxır. Bu baxımdan qiymətlər sisteminin təkmilləşdirilməsi prosesi prinsipcə iki məsələni həll etməlidir: 1. İstehsaldaxili məhsulların müxtəlif növlərinin qiymətləri arasında nisbətlərin təkmilləşdirilməsi; 2. Zəruri ictimai xərclərin təyin olunması yolu ilə qiymətlərin əsaslandırılması (istehsalatlararası balansın köməyi ilə). Təbii ehtiyatlar qiymətləndirilərkən iki cəhətə fikir vermək lazımdır: 1. təbii ehtiyatların bir hissəsi təbii mövcuddur; 2. digər hissəsi isə bilavasitə insanın iştirakı ilə yaradılmışdır. Lakin hər ikisini bir əlamət birləşdirir. İnsanın, cəmiyyətin tələbatının ödəmə imkanı. Qeyd edildiyi kimi, təbii ehtiyatların qiymətləndirilməsinə iqtisadi amillərlə yanaşı texniki, geoloji, coğrafi və ekoloji amillər də təsir edir. Ona görə də, müxtəlif təbii ehtiyatlar, müxtəlif cür qiymətləndirilir. Təbiətin istifadəsinin aktual istiqamətlərindən biri iqtisadi-ekoloji sistemin proqnozlaşdırılması ilə əlaqədardır. İqtisadi artımın maksimum tempini ətraf mühitin çirklənməsi, buraxıla bilən ekoloji səviyyə ilə uyğunlaşdırılmasıdır [19]. Hal-hazırda yerli və xarici tədqiqatçıların atmosferin, su ehtiyatlarının, torpaq və meşə ehtiyatlarının qorunması və istifadəsi tədbirlərinin proqnozlaşdırılması üçün modelləşdirməyə aid müəyyən təcrübələr toplanmışdır. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|