Azərbaycan Dövlət qtisad Universiteti
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
44 səviyyəsinin nəzərə alınması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Gəlirlərin və istehlakın düzgün əlaqələndirilməsi problemi bir qədər çətin həll olunan məsələlərdəndir. Yalnız bu problemin, yəni gəlirlərin əhalinin tələbatını ödəyə biləcək səviyyədə olması ölkədə həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinin zəruri şərti kimi çıxış edir. 45 Fəsil 4 ƏHALİ GƏLİRLƏRİNİN TƏRKİBİNDƏ ƏMƏK HAQQININ XÜSUSİ YERİ VƏ ƏHƏMİYYƏTİ 4.1. Əmək haqqının iqtisadi təbiəti. Əmək haqqı əhalinin əsas gəlir mənbəi kimi Bazar iqtisadiyyatı şəraitində tələb və təklifin bazar qanunları, mənfəətin maksimum səviyyəyə çatdırılması, kapitalın axını, əmək bazarlarının və məhsul satışının obyektiv mexanizmləri hökmranlıq edir. Bu cür amillər işçilərin əmək haqqının ödənilməsinə dövlətdən və müəssisələrdən asılı olmayaraq təsir edir. Deməli, əməyin ödənilməsi – işəgötürənin muzdlu işçiyə onun əmək müqaviləsinin şərtlərinə müvafiq qaydada icra etdiyi işə görə vəsaitlərin ödənilməsi öhtəçiliyidir. Əməyin ödənilməsi – istehsal olunmuş məhsula və yaxud göstərilən xidmətə görə əmək qanunvericiliyində və eyni zamanda kollektiv müqavilələrdə nəzərdə tutulmuş müntəzəm alınan pul vəsaitidir. Geniş mənada əməyin ödənilməsi –icra olunan işin müəyyən kəmiyyət və keyfiyyətinə görə müxtəlif formada verilən vəsaitdir. Əməyin ödənilməsinin pul və qeyri-pul formaları fərqləndirilir.Onun əsasını pul forması təşkil edir ki, bu da bazarın subyektlərinin əmtəə-pul münasibətlərində pulun ümumi ekvivalent kimi daşıdığı rolu ilə şərtlənir. 46 Əmək haqqı dedikdə, işçi qüvvəsindən istifadənin qiyməti başa düşülür. Ümumilikdə əmək haqqı işçinin sərf etdiyi əməyin nəticəsində aldığı və həyat səviyyəsini təmin etmək məqsədilə istifadə etdiyi pul vəsaitlərinin cəmidir. Hüquqi kateqoriya kimi əmək haqqı işçinin, onunla bağlanmış əmək müqaviləsinin şərtlərinə uyğun olaraq öz vəzifəsini icra etdiyinə görə aldığı haqdır. İqtisadi kateqoriya kimi əmək haqqı əməyin qiymətinin çevrilmiş fomasıdır, onon həcmi aşağıdakılarla müəyyən olunur: - işçi qüvvəsinin təkrar istehsalını təmin edən həyatı nemətlərin dəyəri ilə; - əmək bazarında tələb və təklifin qarşılıqlı əlaqəsilə; - iqtisadiyyatda işçi qüvvəsinin fəaliyyətinin nəticəsi ilə. Əmək haqqının stukturuna əsas əmək haqqıdan başqa, stimullaşdırıcı əlavələr, kompensasiya xarakterli ödənişlər, mükafatlar da daxildir. İşəgötürən baxımından əmək haqqı müəssisədə çalışan işçi qüvvəsinin saxlanılmasına çəkilən xərc, istehsal etdiyi məhsulun maya dəyərinin və müəssisənin məfəətinin müəyyən hissəsidir. Eyni zamanda əmək haqqını insan kapitalının inkişafına qoyulmuş investisiya kimi göstərmək olar. Ondan istifadə gələcələkdə müəssisənin gəlirliliyini əhəmiyyətli dərəcədə artıra bilər. Deməli, sahibkarların nöqteyi-nəzərindən işçi qüvvəsinin cəlb olunmasına çəkilən xərclər müəssisənin rəqabətqabiliyyətinin və gələcək fəaliyyətinin əsas əlaməti kimi çıxış edir. Digər tərəfdən isə muzdlu işçi üçün əmək haqqı onun gəliridir. İqtisadiyyatın dövlət sektorunda ödənilən əmək haqqının səviyyəsi dövlət idarə orqanları tərəfindən tənzimlənir. Qeyri-dövlət sektorunda isə 47 ödənilən əmək haqqının səviyyəsi bazar iqtisadiyyatı qanunlarına əsasən formalaşır və konkret biznes mühitindən asılıdır. 4.2. Əmək haqqına təsir edən bazar və qeyri-bazar amilləri Bazar iqtisadiyyatı şəraitində elə obyektiv və subyektiv amillər mövcuddur ki, əməyin ödənilməsində onları mütləq nəzərə almaq lazımdır. Əsas obyektiv bazar amillərinin sırasına əsasən işçi qüvvəsinin qiyməti, əmək vasitələrinin və hazır məhsulun qiymətləri, əmtəə satışı bazarı və onun konyukturası, rəqabət , mənfəət və s.daxildir. Bu cür amillər dövlətdən və müəssisələrin özündən asılı olmayaraq əmək haqqının ödənilməsinə təsir edirlər. Əmək haqqının təşkilində əsas rolu obyektiv amillər oynayır. Mütəxəssislərin işi yalnız öz fəaliyyətlərində bu amilləri nəzərə almaqdan ibarətdir. Subyektiv amillərin sırasına isə dövlət tənzimlənməsi, müəssisədaxili tənzimlənmə, hamkarlar ittifaqı tərəfindən tənzimləmə daxildir. Əmək haqqının təşkilində mülkiyyət növlərinin çox olması və işəgötürənlə muzdlu işçilər arasında yaranan münasibətlərlə bağlı iki səviyyə nəzərə alınır: 1) əmək bazarında işəgötürənlə muzdlu işçilərin qarşılıqlı əlaqəsi, nəyin ki nəticəsində işçi qüvvəsinin qiyməti müəyyən olunur; 2) müəssisə daxilində işəgötürənlə muzdlu işçilərin qarşılıqlı əlaqəsi. Bunun nəticəsində işçi qüvvəsinin fəaliyyətinin səmərəlilik dərəcəsini xarakterizə edən göstəricilər müəyyən olunur və işçi qüvvəsinin qiymətinin formalaşmasında mütləq nəzərə alınır. 48 İşçi qüvvəsinin qiyməti dedikdə, müəyyən dövr ərzində muzdlu işçinin qabiliyyətdən istifadəyə görə hər hansı mülkiyyətçi (dövlətə, aksioner cəmiyyətinə, sahibkara və s.) tərəfindən pul formasında ona ödənilən haqdır. Pul forması ilə yanaşı əməyin ödənilməsinin natural forması da mövcuddur. ETT-in təsiri altında mürəkkəb əmək sərf edən yüksək ixtisaslı işçi qüvvəsinin qiymətinə işçilərin əməyinin mürəkkəblik dərəcəsi, alıcıların və satıcıların bazarda mövqeyi, işsizlik səviyyəsi və s. təsir göstərir. İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə əmək haqqının səviyyəsi əsasən müəyyən işçi qruplarının istehlakının həcmindən, müxtəlif ixtisas dərəcələrini nəzərə alaraq hər hansı bir sahədə əmək haqqının mövcud səviyyəsindən asılı olaraq formalaşır. Əhalinin tədiyə qabiliyyətli tələbatını formalaşdıran əmək haqqı, ümumilikdə, ölkənin iqtisadiyyatının inkişaf dinamikasını müəyyən edir. Əhalinin iqtisadi fəalllığı ilə ayrılmaz şəkildə bağlı olaraq, əmək haqqı digər gəlir növləri ilə müqaisədə iqtisadiyyatın inkişafına daha əhəmiyyətli təsir göstərir. İlk növbədə əmək haqqı istehlak mallarının istehsalını stimullaşdırır. Eyni zamanda, işçilərə verilən yüksək əmək haqqı müəssisə rəhbərlərini onlardan daha keyfiyyətli iş tələb etməyə, yeni texnika və texnologiyadan daha səmərəli istifadə etməyə sövq edir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində əmək haqqının səviyyəsinə bir sıra bazar və qeyri-bazar amilləri təsir edir.Bu amilləri ən azı iki səviyyədə nəzərdən keçirtmək lazımdır: - regionlar üzrə əmək haqqının səviyyəsi regionun sosial-iqtisadi inkişafı, sahə ixtisaslaşması, demoqrafik proseslər, işçi qüvvəsinə tələb və təklif, iqlim şəraitinin xüsusiyyətləri ilə müəyyən olunur; Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|