Azərbaycan Dövlət qtisad Universiteti
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
49 - müəssisədə əmək haqqının səviyyəsini işçi qüvvəsinin keyfiyyəti, əmək proseslərinin xüsusiyyətləri, görülən işin kəmiyyəti və keyfiyyəti müəyyən edir. İşçi qüvvəsinin qiyməti işçi qüvvəsinin dəyərinə bir çox halda uyğun gəlmir. Əsasən işçi qüvvəsinin qiymətinə bir neçə amil eyni zamanda təsir göstərir.Onlar bu qiyməti işçi qüvvəsinin dəyərinə yaxınlaşdırır və yə əksinə ondan kənarlaşdırır. İlk öncə işçi qüvvəsinin qiymətinə əmək bazarında mövcud vəziyyət təsir göstərir. Bir tərəfdən, məşğul olanlar işçi qüvvəsinin qiymətini onun dəyərindən yüksək olmasında bir qayda olaraq maraqlıdırlar. Yəni işçilər və həmkarlar ittifaqı əmək haqqının səviyyəsinə və işə götürülmə şərtlərinə təsir edir. Burada əməyin ödənilməsində sosial zəmanətlərin yüksəldilməsinə yönəldilən ənənəvi həmkarlar siyasəti böyük əhəmiyyət kəsb edir. Əmək haqqının artırılması məqsədilə həmkarlar ittifaqı aşağıdakı yollardan istifadə edir: 1) immiqrasiya sərhədlərinin müəyyən edilməsi, iş vaxtının qısaldılması, əməyin intensivliyinin azalması hesabına əmək bazarında təklifin məhdudlaşdırılması; 2) kollektiv müqavilə bağlanan zaman işəgötürənlərə göstərilən təzyiq; 3) əməyə tələbin artırılmasını və məşğulluğun inkişafını təmin edən istehsal sahələrinin genişlənməsinə dəstək; 4) işsizliyin artırılmasına və əməyin ödənilməsinin aşağı düşməsinə səbəb olan istehsalın inhisarçılığına qarşı mübarizə. Digər tərəfdən isə, işəgötürən işçi qüvvəsinin qiymətini onun dəyərindən aşağı salmağa cəhd edir. Bu cür fəaliyyət xüsusi əhəmiyyət 50 kəsb edir, əgər müəyyən ərazidə cəmi bir müəssisə mövcuddursa., onda lokal əmək bazarında muzdlu işçilər onları işə götürənin diktəsindən asılı hala düşür. Başqa sözlə, əmək bazarında monopsoniya yaranır. Belə halda sahibkar işçi qüvvəsinə tələbi məhdudlaşdıra bilər və rəqəbətli əmək bazarı (harada ki, işəgötürənlər çoxluq təşkil edir və işçi özünə əlverişli işədüzəlmə şərtlərini seçə bilər) ilə müqaisədə əmək haqqının səviyyəsini və işçi qüvvəsinə çəkilən xərcləri azaldar. Beləliklə, işçi qüvvəsinin dəqiq qiyməti iki tərəfin qarşılıqlı fəaliyyətinin əsasında yaranır. 4.3. Əmək haqqının funksiyaları. Əmək haqqının strukturu və tərkib hissələri Bazar iqtisadiyyatı şəraitində əmək haqqının əsas funksiyaları aşağıdakılardı: - təkrar-istehsal funksiyası şəxsi gəlirlərin formalaşmasını, işçilərin və onların ailələrinin tələbatlarının ödənilməsini təmin edir. Əmək haqqının səviyyəsi işçi qüvvəsinin təkrar istehsalını təmin etməlidir. İşçi qüvvəsinin təkrar istehsalına çəkilən xərclər sosial-iqtisadi, təbii-iqlim, mədəni və s. xüsusiyyətlərdən asılıdır. İstehsalın inkişafi və ETT-in sürətlənməsilə əlaqadar işçi qüvvəsinin təkrar istehsalına çəkilən xərclər artır; - stimullaşdırıcı funksiya məhsulun istehsalının və onun keyfiyyətinin artırılnmasına, işçilərin ixtisalaşdırılmasına, onların bütün növ ehtiyatlardan səmərəli istifadəsinə və müəssisədə işçi heyətin sabitləşdirilməsinə yönəldilir. Bu funksiya məhz müəssisədə əmək haqqının müxtəlif forma və sistemlərindən səmərəli istifadə zamanı özünü biruzə verir; 51 - bölüşdürücü funksiya istehsal olunmuş məhsulda işçinin payının müəyyən edilməsindən ibarətdir. Başqa sözlə, hazırlanmış məhsula görə işçinin aldığı əmək haqqının məbləqi birbaşa onun istehsal prosesində iştirakı ilə əlaqədardır və müəssisənin fəaliyyətində onun göstərdiyi səyin göstəricisi kimi çıxış edə bilər. Bu funksiya muzdlu işçilər və istehsal vasitələrin sahibləri arasında istehlak fondunun bölgüsü zamanı canlı əməyin payının əks olunması üçün nəzərdə tutulur; - ehtiyat-yerləşdirici funksiya ölkənin regionları və iqtisadiyyatın sahələri üzrə, eyni zamanda müəssisə səviyyəsində əmək ehtiyatlarının səmərəli yerləşdirilməsinə və istifadəsinə imkan verir. Nəzərə alsaq ki, əmək ehtiyatlarının yerləşdirilməsi üzrə dövlət tənzimlənməsi minimuma endirilir, onda əmək bazarının səmərəli fəaliyyəti hər bir muzdlu işçinin öz iş yerini sərbəst seçmə imkanının olması şəraitində mümkündür. Bu şəraitdə öz tələbatlarını maksimum dərəcədə ödəmək məqsədilə işçilərin yerdəyişməsi onların həyat səviyyəsinin yüksəldilməsində göstərdikləri səyin əsas şərtidir. Bu funksiyanın icrası işçilərin daha səmərəli sahələrdə çalışmasını, müəssisələrin müvafiq kadrlara olan tələbatının ödənilməsini, işçilərin öz şəxsi arzularını nəzərə almaqla onların konkret iş yerlərinə cəlb olunmasını təmin edir; - mövqe funksiyasına əsasən əmək haqqının səviyyəsi işçinin sosial mövqeyinin, əmək bazarında peşənin nufuzluğunun və müəssisənin mövqeyinin müəyyn edilməsini nəzərdə tutur; - ödəmə qabiliyyətinin formalaşması funksiyası Əmək haqqının ayrı-ayrı hissələri müxtəlif funksiyaları icra edir. Bu xüsusən əmək haqqının əsas və əlavə hissələrə ayrılmasında öz əksini tapır. 52 Əsas əmək haqqı işçinin gördüyü əsas işin müqabilində ona ödənilən pul vəsaitidir hansı ki, özünün yüksək dayanıqlılığı ilə səciyənir. İşçilərin əsas əmək haqqının tipik növləri kimi tutduğu vəzifənin və yaxud tarif dərəcəsinin əsasında müəyyən olunmuş vəzifə və tarif maaşlarını göstərmək olar. Qeyd etmək lazımdır ki, əmək haqqının səviyyəsi həyatın dəyərinin artım tempinə uyğun olaraq indeksləşdirilir. İnkişaf etmiş ölkələrdə əsas əmək haqqının artım tendensiyası müşahidə olunur. Məsələn, işçinin ümumi qazancında əsas əmək haqqının xüsusi çəkisin ABŞ-da 80-85%, Yaponiyada – 85%, Böyük Britaniyada 75- 80% təşkil edir. Bunun əksi olaraq, əlavə əmək haqqı qeyri-müntəzəmliliyi və yaxud işəgötürən tərəfindən müəyyən edilmiş xüsusi tapşırıqların icra olunması ilə səciyələnir. Əlavə əmək haqqına aşağıdakıları aid etmək olar: - işəmuzd əlavə qazanc; - əlavə ödəmələr (əlavə vaxt və yaxud gecə növbəsində, bayram və istirahət günlərində, zərərli və təhlükəli əmək şəraitində); - işdə reqlamentləşdirilmiş və məcburi fasilələrə görə ödəmələr; - müntəzəm ödəmələr (bir müəssisədə uzun müddət işlədiyinə, ixtisas səviyyəsinə görə); - birdəfəlik mükafatlar (məsələn, xüsusi əhəmiyyətli işlərə görə); - mükafatlar (yüksək keyfiyyətli məhsulun istehsalına, xammala və enerjiyə qənaətə görə); - müntəzəm mükafatlar (əmək haqqı sisteminə daxil olanlar). Başqa ödəmələrdən fərqli olaraq, müntəzəm mükafatlar əlavə əmək haqqının dayanıqlı hissəsidir .O, əsas və əlavə əmək haqqı arasında keçid forması kimi çıxış edir. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|