Azərbaycan Dövlət qtisad Universiteti
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
316 və s. satışdan gəlirlər 15,5 15,7 18,6 18,3 16,1 15,8 Digər pul gəlirləri 19,7 18,2 16,2 14,1 12,7 11,8 Cədvəl 11.2-nin məlumatlarına əsasən, 2003-2008-ci illər ərzində əmək gəlirlərinin payı ev təsərrüfatlarının adambaşına aylıq pul gəlirlərinin strukturunda qismən artmışdır və 2008-ci ildə bu göstərici 56,8% təşkil etmişdir. Eyni zamanda, sosial transfertlərin (11,6%-dən 15,6%-ə qədər), kənd təsərrüfatı məhsulları və sair satışdan əldə olunan gəlirlərin xüsusi çəkisi artmışdır (15,5%-dən 15,8%-ə qədər). Beləliklə, ev təsərrüfatlarının pul gəlirlərinin quruluşuna baxdıqda 2008-ci ildə məşğulluqdan gələn gəlirlərin üstünlük təşkil etdiyini qeyd etmək olar, yəni ev təsərrüfatlarının adambaşına aylıq pul gəlirlərinin strukturunda əsas hissəni əmək gəlirləri təşkil edir. 317 Fəsil 12 ƏHALİNİN GƏLİRLƏR VƏ İSTEHLAK DİNAMİKASININ PROQNOZLAŞDIRILMASI 12.1. Proqnozlaşdırmanın mahiyyəti, növləri və mərhələləri Qısamüddətli (5-7 il) proqnozlaşdırma aparılan zaman həm əvvəl qəbul olunmuş qərarların nəticələrinin qiymətləndirilməsi zəruriyyəti meydana çıxır, həm də müxtəlif hesablamalar əsasında sosial-iqtisadi siyasət sahəsində qoyulmuş məqsədə nail olmaq üçün həyata keçirilən tədbirlər içərisində ən səmərəli variantların müəyyənləşdirilməsi problemi yaranır. Uzunmüddətli proqnozlaşma çərçivəsində sosial-iqtisadi inkişafın məqsədlərinin müəyyən olunması prinsipial əhəmiyyət kəsb edir. Məhz, uzunmüddətli proqnozlaşdırmada bu məqsədlərə uyğun olaraq gəlirlərin və istehlakın dinamikasının formalaşması sahəsində daha geniş imkanlar yaranır. Ümumi halda proqnoz hesablamalar əsasən üç mərhələdə aparılır: 318 1. proqnoz müddətindən əvvəl baza dövrünün mühüm problemlərinin aşkara çıxarılması və kəmiyyət cəhətdən müəyyənləş- dirilməsilə bağlı analitik proseduraların həyata keçirilməsi; 2. ayrı-ayrı rifahların və xidmətlərin istehlak səviyyəsilə müəyyən olunan sosial sahənin inkişafının məqsədli istiqamətlərinin dəqiqləşdirilməsi; 3. məhz, mövcud variantlardan ən əlverişlisinin seçilməsi şərtilə proqnoz hesablamaların aparılması. Proqnoz tədqiqatların bu mərhələləri bütün iqtisadi proqnozlar üçün səciyyəvidir. Məsələn, məqsədli istiqamətlərin dəqiqləşdirilməsi və alternativ variantlardan ən əlverişlisinin seçilməsi ilk növbədə orta və uzunmüddətli proqnozlaşdırmanın həyata keçirilməsində əsas rol oynayırlar. Eyni zamanda, bu və ya digər dərəcədə onlardan qısamüddətli proqnozların işlənməsində də istifadə olunur. Proqnozun işlənməsində əhəmiyyətli məsələlərdən biri gəlirlərin səviyyəsi üzrə dəyişikliklərin iqtisadiyyatın bütün bölmələri ilə qarşılıqlı əlaqəsinin nəzərə alınmasıdır. Məsələn, əmək haqqının səviyyəsi və ona edilən əlavələr istehsal sahəsində istehsal məsrəflərinin səviyyəsinə və sosial sahədə büdcə xərclərinin həcminə müəyyən dərəcədə təsir göstərir. Öz növbəsində, istehsal sahəsində məsrəflər və gəlirlər büdcə gəlirlərindən, istehsalın həcmindən və qiymətlərin səviyyəsinin dəyişməsindən asılı olaraq formalaşır. Buna görə də gələcək dövr üçün real əmək haqqının səviyyəsində nəzərdə tutulmuş dəyişikliklərin aparılması müəyyən sosial-iqtisadi göstəricilərin (istehlak dinamikasının, məşğulluğun, qiymətlərin 319 səviyyəsinin) büdcənin gəlirlər hissəsi ilə əlaqələndirilməsinin nəticəsində mümkündür. Proqnoz sahəsində təcrübəyə əsasən demək olar ki, istehlakın səviyyəsi üzrə proqnozun işlənməsi gələcək dövr üçün istehsalın və qiymətlərin dinamikasının kifəyyət qədər ümumiləşdirilmiş göstəricilərinə əsaslanır. Proqnoz müddətinin əvvəlində bu göstəricilər təxmini olur və sonrakı hesablamalarda ardıcıl qadada dəqiqləşdirilir. 12.2. Əhalinin pul gəlirlərinin və xərclərinin balans hesablamaları Proqnoz hesablamalarda istifadə olunan alətlərin əsasını əhalinin pul gəlirlər, xərclər və yığımlarının balansı təşkil edir. Gəlirlər və xərclər ayrı-ayrılıqda əhalinin gəlirlər və xərclər balansında əks olunur. Əhalinin gəlirləri və xərcləri balansı tərtib edilərkən, əhalinin pul vəsaitlərinin bir hissəsinin mənzil-tikinti problemlərinin həllinə, sosial sığortaya, vergi və s. kimi ödəmələrə ayrılması nəzərə alınmalıdır. Pul gəlirləri və xərcləri balansı bir tərəfdən əhalinin, digər tərəfdən dövlət və özəl müəssisələrin, ticarət və xidmət sahələrin arasındakı pul dövriyyəsini xarakterizə edir. Gəlirlər və xərclər balansı əhalinin bütün təbəqələri üzrə aparılır və bu balansdan əhalinin bütün qrupları üzrə real gəlirlərin alıcılıq qabiliyyətinin müəyyən olunmasında əsas hesabat aləti kimi istifadə edilir. Balans həm də əhali qruplarının öz aralarında apardığı alqı- satqı prosesində pul dövriyyəsini və xidmət sferasındakı pul ödənişlərini də əhatə edir. 320 Əhalinin pul gəlirləri və xərcləri üzrə balansın tərtib olunması real gəlirlər, pərakəndə mal dövriyyəsi, yığım və pullu xidmətin miqdarı arasındakı nisbəti təyin etmək üçün zərudir. Eyni zamanda balans əhalinin real gəlirlərinin artım tempini və pul dövriyyəsinin dayanıqlığının təyin edilməsində mühüm rol oynayır. Balans tərtib edilərkən əhalinin pul vəsaitlərin bir hissəsi mənzil- tikinti problemlərin həllinə, dövlət sığortasına, vrgi və s. kimi ödəmələrə ayrıldığı nəızərə alınmalıdır. Pul gəlirlərin və xərclərin balansı bir tərəfdən əhalinin, digər tərəfdən dövlət və qeyri-dövlət müəssisələrinin arasımdakı pul dövriyyəsini xarakterizə edir. gəlirlərin və xərclərin balansı əhalinin bütün təbəqələri üzrə aparılır və bu balans əhalinin bütün qrupları üzrə real gəlirlərin hesablanmasında əsas hesabat aləti kimi istifadə edilir. Balans həm də əhali qruplarının öz aralında apardığı alqı-satqı prosesində pul dövriyyəsinin və xidmət sferasında pul ödəniçləri də əhatə edir. Pul gəlirləri ilə xərclər arasındakı balans istehlak mallarının istehsalının inkişaf miqyasına, onların çeşidlərin genişlənməsi və keyfiyyətinin yüksəldilməsinə, əhalinin tələbatının hər tərəfli ödənilməsinə, mədəni və məişət xidmətlərinin yaxşılaşdırılmasına, həmçinin bütövlükdə əhalinin və onun ayrı-ayrı qruplarının pul gəlirlərinin formalaşmasına təsir göstərir. Balansın gəlir hissəsində əhalinin bütün təbəqələri üzrə mövcud olan hər növ gəlirlər göstərilir, yəni əhalinin hesabına dövlətdən, ictimai təşkilatlardan, müəssisə və idarələrdən daxil olan gəlirlər qeyd olunur. Bu zaman həm pul şəklində nəğd olan, həm də nəğd olmayan 321 köçürmə yolu ilə ödənilən vəsaitlər, işçilərə natural formada verilən məhsulların qiymətləri və xidmətlərin dəyəri nəzərə alınır. Balansın gəlir hissəsinə aşağıdakılar daxildir: - əmək üzrə gəlirlər; - mülkiyyətdən əldə edilən gəlirlər; - sahibkarlıq fəaliyyətindən əldə olunan gəlir; - sosial transfertlər; - pulsuz xidmətlər və imtiyazlar; - digər gəlirlər. Balansın xərclər hissəsinə aşağıdakı istiqamətlər aiddir: - əmtəələrin alınması və xidmətlərin ödənilməsi; - vergilərin, yığımların, rüsumların və s. ödənilməsi; - mənzil və kommunal xidmətlərinin ödənilməsi; - məişət xidmətinin ödənilməsi; - təhsilə ayrılan vəsaitlər; - səhiyyəyə ayrılan vəsaitlər; - istirahətə və turizmə sərf olunan vəsaitlər; - nəqliyyət və rabitə xidmətlərinin ödənilməsi; - digər ödənişlər. Bir qayda olaraq, gələcək dövrdə nəzərdə tutulan gəlirlər və əmək haqqı siyasətinin ümumi konseptual maddələrini əsaslandırmaq üçün əhalinin gəlirlər və xərclər balansını bir qədər də ətraflı proqnozlaşdırmaq lazımdır. Eyni zamanda, həll olunan vəzifələrin konkret xüsusiyyətlərındən və gələcək dövr üçün nəzərdə tutulan məqsədlərdən asılı olaraq gəlirlərin və xərclərin strukturunu nəzərə almaqla yanaşı, hesablamaya baza dövründə xüsusi çəkisi azlıq təşkil 322 edən göstəriciləri də daxil etmək lazımdır. Belə ki, yaşayış sahəsinin alınmasına sərf olunan xərclər əhalinin pul xərclərinin cəmi 0,7%-i təşkil edir. Məlumdur ki, bu göstəricinin hətta bir neçə dəfə artımı gəlirlərin və xərclərin ümumi balansına praktiki olaraq qismən təsir göstərir. Buna görə gəlirlər siyasətinin makroiqtisadi nəticələri yaşayış sahələrinin əldə olunmasına demək olar ki, həll edici təsir göstərmir. Lakin gəlirlər və xərclər balansında bu cür dəyişikliklər keyfiyyət cəhətdən mühüm əhəmiyyət kəsb edir, çünki müvafiq dinamikanın ətraflı xarakteristikası üçün proqnoz hesablamalarda yaşayış sahələrinin əldə edilməsinə çəkilən xərclərin əks olunması vacib hesab olunur. Əhalinin gəlirlər və xərclər balansının gəlir və xərclər hissəsinin ayrı-ayrı ünsürləri bir-biri ilə tənliklər sistemi vasitəsilə ələqələndirilir. Bu cür tənliklərin bir hissəsi balans tənliklər, digər hissəsi isə funksional tənliklər adlanır. Öz növbəsində balans tənliklər bərabərlik xarakteri daşıyır. Belə ki, əhalinin bütün xərclərin, yığımların və pul artımının cəmi pul gəlirlərinin ümumi məbləğinə bərabərdir. Funksional tənliklər bir dəyişənin digər dəyişənlərdən funksional asıllığını müəyyən edir. Funksional tənliklər iki cür ola bilər: 1. hesablama göstəricilərinin birbaşa öxü ilə bağlı olan tənliklərdir. Məsələn, əmək haqqından tutulan vergilərin cəmi əmək haqqı fondunun vergilərin orta dərəcəsinə hasilinə bərabərdir; 2. balansda əks olunan göstəricilər digər göstəricilər sistemi əsasında qiymətləndirilir. Məsələn, yığımın artım həcminin orta hesabla adambaşına düşən pul gəlirlərinin vergilər çıxıldıqdan sonra onun səviyyəsindən asıllığı. 323 Gəlirlər və xərclər balansının bir sıra göstəriciləri istehsalın və ÜDM-un istifadəsi üzrə makroiqtisadi göstəricilərlə tənliklər sistemi vasitəsilə əlaqələndirilir. Proqnoz tədqiqatlarda istifadə olunan sosial diffrensiasiya göstəriciləri içərisində aşağıdakılar mühüm rol oynayır: 1. Əhalinin gəlirləri və istehlakı üzrə differensiasiyasının parametrləri. Differensiasiya prosesi ilə bağlı proqnoz hesablamalarda ən geniş istifadə olunan göstəricilər fond və Cini əmsallarıdır; 2. Yaşayış minimumu göstəricinin əsasında yoxsulluq həddində yaşayan əhalinin payı müəyyən olunur. Bununla yanaşı, gəlirlər və xərclər balansında mal və xidmətlərə çəkilən xərclərin ümumi həcmi mal və xidmətlərin ayrı-ayrı qrupları üzrə xərclərin göstəriciləri ilə tənliklər sistemi vasitəsilə əlaqələndirilir. Burada tələbatın strukturunun dəyişikliyinin qanunauyğunluqları istehsal xərclərinin orta səviyyəsinin dəyişilməsi ilə bağlı xarakterizə olunur. Bu cür hesablamalar əhalinin istehlakının göstəricilərinin məqsədli istiqamətlərə yaşınlaşması mövqeyi nəzərindən gəlirlər siyasətinin nəticələrini qiymətləndirməyə imkan verir. 12.3. Proqnoz hesablamalarda gəlirlərin dinamikasının nəzərə alınması Gəlirlər və onların dinamikası (hərəkəti) yalnız maddi rifahların dəyərlərinin dəyişməsini deyil, həm də istehlak dəyərlərinin hərəkətlərini də ifadə edir. Ümumi daxili məhsulun həcmi ilə real gəlirlər arasında birbaşa əlaqə mövcuddur. Həmin birbaşa asıllıq 324 istehlakın maddi-natural tərkibini təyin edir, eyni zamanda əhalinin pul gəlirlərinin və xərclərinin istiqamətlərinin müəyyənləşdirir. Qrafik 12.1 Əhalinin adambaşına düşən pul gəlirlərin dinamikası 2343,2 1720,6 1219,2 974,9 1513,9 2241,1 3351,8 4439,9 0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 20005 2006 2007 2008 Ə halinin adambaşına düşən ÜDM-un payı, manat Ə halinin adambaşına düşən pul gəlirlər, manat Cədvəl 12.1 Əhalinin gəlirləri (mln. manat) 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Pul gəlirləri-cəmi 5738,1 6595,1 8063,6 10198,5 14305,6 20058,2 O cümlədən: - Əmək haqqı 1620,4 2122,3 2954,8 3364,5 4564,9 5934,3 - Sahibkarlıq fəaliyyətindən 2976,3 3217,9 3432,6 4874,1 7215,1 11014,8 - Mülkiyyətdən 3,6 5,2 6,8 61,0 72,1 160,5 - Sosial transfertlər 1137,8 1249,7 1669,4 1898,9 2453,5 2948,6 Cədvəl 12.1-dən göründüyü kimi, 2003-2008-ci illərdə əhalinin cəmi gəlirlərinin səviyyəsi 3,5 dəfə artmışdır. Əmək gəlirlərində isə 3,7 dəfə artım olunmuşdur. Başqa sözlə, əmək gəlirlərin artımı cəmi gəlirlərin artımını üstələyirdi. Əhalinin əmək gəlirləri əsasən məşğulluqdan əldə olunur. Lakin əgər ailənin əksər üzvləri əmək 325 fəaliyyəti ilə məşğuldursa, onda ev təsərrüfatların adam başına düşən orta aylıq pul gəlirlərin məbləqi yüksəkdir. Əks hallarda isə, bu məbləq çox aşağıdır və vətəndaşdarın maddi , mənəvi tələbatlarının ödəmək imkanlarını məhdudlaşdırır. Sahibkarlıq fəaliyətindən əldə edilən gəlirlərdə müşahidə olunan tendensiya 2003-2008-ci illərdə əmək haqqı sahəsində də özünü göstərir. Burada artım 3,7 dəfədir. Mülkiyyətdən əldə olunan gəlirlərin artımı digər gəlir mənbələrin artımını əhəmiyyətli dərəcədə üstələyir, bu gəlir mənbəi həmin müddətdə 44,6 dəfə artmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, sosial transfertlər üzrə də artım dinamikası müşahidə olunur, bu artım 2,6 dəfə olmuşdur. Əhalinin gəlirlərinin strukturunda sahibkarlıq fəaliyətindən əldə edilən gəlirlərin və əmək haqqının xüsusi çəkisinin yüksək olduğunu qeyd etmək olar. Pul gəlirləri ilə müvafiq olaraq əhalinin əmtəə, mal və xidmətlərə olan tələbatları təyin edilir. Pərakəndə mal dövriyyəsi və bütün ödənişli xidmət növləri əhalinin ödəmə qabiliyyəti tələbatına uyğun olmalıdır. Cədvəl 12.2 Əhalinin gəlirlərinin strukturu (mln. manat) 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Gəlirlər – cəmi 5738,1 6595,1 8063,6 10198,5 14558,2 20058,2 ş ləyənlərin əmək haqqı 1620,4 2122,3 2954,8 3364,5 4474,8 5934,3 Sahibkarlıq fəaliyyətindən ə ldə olunan gəlir 2976,3 3217,9 3432,6 4874,1 7343,2 11014,8 Mülkiyyətdən əldə olunan gəlir 3,6 5,2 6,8 61,0 81,6 160,5 Alınmış transfertlər 1137,8 1249,7 1669,4 1898,9 2658,6 2948,6 326 Qrafik 12.2 Orta aylıq əmək haqqının artım dinamikası və istehlak qiymətlərinin indeksi (əvvəlki ilə nisbətən, %-lə) 127,2 144,8 120,6 124,3 128,5 122,7 121,3 117,3 120,2 120,8 116,7 108,3 109,6 106,7 102,2 102,8 101,5 101,8 0 50 100 150 200 250 300 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Ə vvəlki ilə nisbətən stehlak qiymətlərin indeksi, % Orta aylıq əmək haqqının əvvəlki ilə nisbətən artımı, % 12.4. Əhalinin pul gəlirlərinin xərclər istiqamətləri Əhalinin cəmi gəlirinin təhlili zamanı onun istifadə istiqamətlərini nəzərdən keçirtmək lazımdır. Cəmi gəlirin istifadəsi strukturu aşağıdakı istiqamətlər üzrə qurulur: 1) istehlak xərcləri: - qidalanma; - alkoqol içkilər və tütün məmulatları; - qeyri-ərzaq məhsulları; - xidmətlər; 2) vergilər, yığımlar, rüsumlar; 3) digər xərclər; 327 4) yığımlar. Əhalinin gəlirləri və xərcləri balansının tərtib olunması ümumilikdə ölkədə həyat səviyyəsinin müəyyən edilməsində xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Əhalinin xərclər strukturunda qida məhsullarının payı yoxsulluq səviyyəsinin artım indikatoru kimi çıxış edir. Xərclərin ⅓ hissəsi qida məhsullarının payına düşən ailələr yoxsul hesab olunurlar. Əgər qida məhsullarının payına xərclərin 50% düşürsə, bu hal ailələrin həddindən artıq yoxsul vəziyyətdə yaşamasından xəbər verir. Bu qanunauyğunluq belçika iqtisadçısı E.Enqel (Enqel qanunu adlanır) tərəfindən müəyyən olunmuş və digər alimlər tərəfindən dəfələrlə təsdiq olunmuşdur. Cədvəl 12.3 Əhalinin istehlak xərcləri (%) 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Xərclər – cəmi 100 100 100 100 100 100 O cümlədən: Ərzaq mallarına 54,7 56,1 53,7 53,6 52,9 56,9 Qeyri-ərzaq mallarına 15,8 15,1 15,6 15,1 13,9 12,6 Alkoqollu içkilərə 0,7 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 Xidmətlərə 28,8 28,2 30,1 30,7 32,6 29,9 Cədvəl 12.3-dən göründüyü kimi, ölkədə əhalinin gəlirlərinin demək olar ki, təqribən 60%-i onların ərzaq mallarının istehlakına sərf olunur. Qeyri-ərzaq mallarına isə çəkilən xərclərdə ildən-ilə azalma müşahidə olunur. Belə ki, əgər 2003-ci ildə qeyri-ərzaq mallarının alınmasına əhalinin istehlak xərclərinin 15,8%-i təşkil etmişdirsə, 2008-ci ildə bu göstərici 12,6%-ə qədər azalmışdır. Xidmətlərdən istifadəyə çəkilən xərclərin xüsusi çəkisi göstərilən dövr ərzində hiss olunacaq dərəcədə dəyişilməmişdir. Əhalinin verilmiş illər üzrə istehlak xərclərinin strukturu kifayyət qədər 328 qənaətbəxş şəkildə formalaşmamışdır. Bu əhalinin istehlak mallarından istifadə səviyyəsindəki qeyri-rasionallığı göstərir. İstifadə olunmuş ədəbiyyat 1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Azərbaycan Respublikasının Qanunlar Külliyyatı. Bakı, 2001 2. Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi. Bakı, 1999 3. Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi. Bakı, 2006 4. Məşğulluq haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Məşğulluq haqqında normativ sənədlər toplusu. Bakı, 2002 5. Əmək pensiyaları haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı, 2006 6. Sosial müavinətlər haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı, 2006 7. Minimum əmək haqqı haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı, 2004 8. Azərbaycan Respublikasının Məşğulluq Strategiyası (2006-2015-ci illər). “Azərbaycan” qəzeti, 26 oktyabr 2005-ci il, №184 9. Azərbaycan Respublikasının Məşğulluq Strategiyasının həyata keçiril- məsi üzrə Dövlət Proqramı (2007-2010-cu illər). “Respublika” qazeti, 16 may 2007 10. Yoxsulluğun Azaldılması və İqtisadi İnkişaf üzrə Dövlət Proqramı (2004-2008-ci illər). Bakı, 2004 11. Quliyev F.T. Gəlirlər nəzəriyyəsi. Bakı, 2004 12. Quliyev T.Ə. Əməyin iqtisadiyyatı. Bakı: Nağıl evi, 2003 329 13. Yusufova T.Q. Əməyin iqtisadiyyatının əsasları: Dərs vəsaiti. Bakı: “İqtisad Universiteti” nəşriyyatı, 2005 14. Mehbaliyev S.S., İsgəndərov R.K. Əmək bazarı və əhalinin sosial müdafiəsi. Bakı: “Çaşıoğlu” nəşriyyatı, 2002 15. Məmmədov Ə.İ., Yusufova T.Q. Əməyin ödənilməsinin kollektiv formaları: Dərs vəsaiti. Bakı: “İqtisad Universiteti” nəşriyyatı, 2006 16. Azərbaycan statistik göstəriciləri. Azərbaycan DSK, Bakı, 2008 17. Горелов Н.А. Политика доходов и качество жизни нaселения. СПб, 2003 18. Жеребин В.М. Уровень жизни населения. М., 2002 19. Кремлев Н.Д. Проблемы оценки уровня жизни населения //Вопросы статистики , 2000, № 8 20. Левашов В.И. Социальная политика доходов и заработной платы. М., 2000 21. Мудракова Е. От прожиточного минимума к минимальному потребительскому бюджету. //Человек и труд, 2003, №5 22. Ракоти В.Д. Заработная плата и предпринимательский доход. М., 2001 23. Роик В. Утверждена новая потребительская корзина. //Человек и труд, 2006, №5 24. Суринов А.Е. Доходы населения. Опыт количественных измерений. М., 2000 25. Щипанова Д. Индексация минимальной заработной платы. //Человек и труд , 2003, №12 330 Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|